Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
binincə binməsə, yeg! (32)
Çalub-kəsər uz qılıcı müxənnətlər çalınca, çalsa, yeg! (32
) Drezden nüsxəsində Sarb yürürkən Qazlıq ata namərd yigit yenə bilməz – cümləsində yenə bilməz sözləri
olsa da, məntiq binə bilməz olduğunu tələb edir və Erginlə H.Araslı da misranı bu cür qurmuşlar
. (9, 225) Son misalda
yox, məntiq çalmasa, yeg tələb edir. Aşağıdakı cümlələr də eyni tiplidir:
(39)
Yuxarıdakı misallar həqiqi mənada nifrətdən doğur. Qazlıq dağına qarğış isə ana ürəyini yaralayan kədərdən irəli gələn, əslində, obrazın yanıb-yaxıldığı üçün dilə gətirdiyi ifadələrdir. Bu ifadələr canlı dilə məxsus ifadələrdən çox, poetik ifadələrdir. Qarğışlar sistemində subyekt bildirən sözün təyini kimi (ge- niş mənada) çıxış edən feli sifət tərkibinin substantivləşərək subyekti əvəz etməsi halları da dastanın dilində işlək formalardandır: Ay əməli azmış, feli dönmüş, qadir allah ağ alnına qada yazmış! (56) – sözləri Dəlü Qarçarın dilindən Dədə Qorqudun ünvanına söylənmişdir. Dəlü Qarçar birələrin əlində həlak olmaq üzrə ikən Tənri bunın simüzin də alsun, arığun da alsun (57) şəklində qarğış tökür və tənriyə tapınmalı olur. Qısırca yengə Beyrəyi
(64) sözləri ilə yamanlayır. Boyların dilində and məqamında işlədilən, obrazın səbr və iradəsini ifadə edən maraqlı qarğışlar vardır: Yaylar olsam, mənim gorum olsun! İçər olsam, mənim qanım olsun! Xərcləyür olsam, mənim kəfənim olsun! Binər olsam, mənim tabutum olsun! (83)
Və ya: Bilməzsəm, gözümə tursun. 334
Bilməzsəm, kəfənim olsun. Bilməzsəm, mana tabut olsun. Mana zindan olsun .(124)
Dastanın dilində belə şərtli qarğışlar çoxdur. Beyrəyin - aşağıdakı sözləri də belələrindəndir: Yarın qiyamət günində mənim əlüm Qazan xanın yaqasında olsun, mənim qanım Aruza qoarsa . (125)
Boylarda ən çox işlənən vulqar ifadələr Qavat oğlı dəli qavat (54, 63 və s.), Qadası yetmiş qavat oğlu qavat (108), Tonuz oğlı tonuz (63),
dəli qavat (79) ifadələridir. Ana, zalım ana ,
mərə qavat qızı (112), Yonma ağac tənrili köpəgim kafər (118) kimi söyüş bildirən ifadələr də vardır. Son misalda bütpərəstlərin taxta bütlərinə işarə edilir. Söyüşlərdə çox işlənən qavat sözünü H.Araslı «əbləh» mənasında izah etmişdir: qavat oğlu qavat – əbləh oğlu əbləh. (27, 161) S.Əlizadə ərəb mənşəli qavvad
sözü ilə əlaqələndirmiş, «pəzəvəng» mənasında olduğunu qeyd etmişdir. (26, 209) Son dövrlərdə xalq arasında işlənməkdə olan xeyli alqış, qarğış, and və qəsəm bildirən ifadələr toplanmış və çap edilmişdir (bax: 12). Bunların, demək olar ki, hamısı qədimdən gəlir. Bunlar elə ifadələrdir ki. insanların tapındığı dinlə, ətraf aləmlə, odla, ocaqla, çıraqla, tanrı ilə bağlıdır və insan göz açdığı vaxtlardan belə ifadələr işlətməkdədir. Bir neçə nümunə: duru suyun bulanmasın, övladın bay olsun, damazlığın qapından kəsilməsin, yazın pozulmasın, közün közərsin, külün külə qalansın, kösövün qaralmasın, pis gün görməyəsən, fələk amanında olasan, çırağın öləziməsin, çuğulun yarımasın, cavan canın xata-baladan uzaq olsun, şəhla gözün süzülməsin (
alqışlar ),
qiblə haqqı, bərəkət haqqı, atamın ruhu haqqı, işıq haqqı, işığa and olsun, yaradan haqqı, yer-göy haqqı, gün haqqı, od haqqı, ocağa and olsun, su haqqı, tanrı haqqı, ulu tanrıya and olsun, cavan canına and olsun (
andlar- qəsəmlər
), adın qara geysin, ata-anan ün deyib ünləsin, ata-anana allah qənim olsun, ata-anana allah qotur versin, dırnaq verməsin, ata-ananın çırağı sönsün, ata- ananın ocağı qaralsın, aşın ocaqda qalsın, aş üzünə 335
həsrət qalasan, bay olmayasan, bayramın qara gəlsin, baş daşın tapılmasın, boynun qırılsın, boyuna boz ip tu- tum, qanın yalaqda qalsın, dağarcığın boş qalsın, dam- daşın başına uçsun, evin can yatağına dönsün, əhdin gözündə qalsın, itin qudursun, yurdun yurd olsun, gözün bozarsın, oda düşəsən, odun-ocağa həsrət qalasan, ocağın qaralsın, ocağıyın başında Əzrayıl otursun, ocağında qazan asılmasın, oxun boşa çıxsın, öyündə çıraq yanmasın, paltarın yuyucuya qalsın, sabaha salamat çıxmayasan, sazın sınsın, aşığın qara geysin, sarayın başına uçsun, soyun sığırsız qalsın. uğurun uğursuz olsun, uğur tanrısı səndən üz döndərsin, üzün ağ olmasın, xain gözün çıxsın, fəryadın göylərə ucalsın, xoruzun banlamasın, çuvalın boş qalsın, çırağın sönsün, şərbətin zəhər olsun… ( q arğışlar ) (12, 142-190) Birləşmə şəklində olan frazeoloji vahidlər «Oğuznamə»nin dili üçün də səciyyəvidir. Doğrudur, «Oğuznamə»də toplanmış material atalar sözləri və məsəllərdən, hikmətli söz və aforizmlərdən ibarətdir, lakin cümlə şəklində qurulduğundan atalar sözünün, məsəlin tərkibində ifadələri ayırmaq mümkündür. Aşağıdakı nümunələrə diqqət yetirək:
hörmətsizligi qalur.(20) Ər qarar,
.(20)
Allah yüzi yoxsulluğın göstərməsün .(21)
Əlün aşda ikən gözün işdə olsun .(24)
Ölü yüzi bərk olur.(25) El ilə gələn
dügündür. (25) Aq aqça
içün.(28) Oğlana
.(36)
Ümməti-Məhəmmədin sözi kasadlığa düşməsin .(37)
Ər də düşər qərə bəxtə , övrət də düşər qərə bəxtə .(46)
Nakəsə əl açmaqdan ac olmaq yegdir.(49) Ayı gör,
48)
Qədəmün qutlu olsun .(57)
Ağır başlu olanın hörməti ziyadə olur.(59) Ulular sözin tutmayan ulayu qalar.(59) Ər olan
.(61)
336 Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|