Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

verdi

 (başını verdi - öldü) (126), 

qarartdı 

– (kafərə) 

göz qarartdı 

(71) və s.

Feli frazeoloji vahidlərin əksəriyyəti bu gün ədəbi və canlı 

danışıq dilimizdə işlənməkdədir. Heç şübhəsiz, keçən 1500 ildən 

artıq bir müddətdə bir sıra səs keçidləri də baş vermişdir – kar 

səsin   cingiltiləşməsi   və   ya   əksinə.   Məsələn:    

dəpdi,   dökdi 

sözlərində

  d   >   t  

keçidi,

    tağlarsan,   toldı,   tar   olmaq 

sözlərində 

t > d 

keçidi,

  yaqmaq 

tipli sözlərdə

 q > x 

keçidi və 

s.

 

Qeyd edilən feli frazeoloji vahidlər tərkibində fellərin xeyli 

hissəsi çoxmənalıdır:

tutdı   -  

(Qaracıq   çobanın)  

acığı   tutdı;

 

(Qazanı   kücicik) 

ölüm tutdı

 (49), (Oğuz bəgləri) 

yüz göyə tutdılar,  

(yigidin) 

gözi 

(boz ayqırı) tutdu 

(116),

  (

Ağ saqallı)  

qarışı tutdı ola

,  

gözi yaşı 

tutdı ola

 (103), 

taşa tutdılar

  (120);

 

düşdi -  

(bazırgan dəxi)

  öglərinə düşdi,  yola düşdi

  (60), 

(Çobanın)  

içinə qorxu düşdi

,   (kafərlərin)  

gözünə qorxu düşdü

, 

ayağına düşdilər

 (122); 

aldı - 

(oğlını sağ) 

yanına aldı,

 (Qazanın qarannulu) 

gözüni 

uyxu aldı

 (116);

verdilər   -  səlam   verdilər,  qulun   verdi,   köşək   verdi 

(balaladı), 

ögüt verdi

  (47);

gəlür - əlündən

 (nə) 

gəlür

 (65

), başıma

 (gör nələr) 

gəldi

, 

(Uruza bu iş)  

xoş gəlmədi

  (68), (baqa-baqa Uruzın)  

eşqi gəldi 

(72) və s.

Frazeoloji vahidlərin bir qismində asılı tərəf

 

arxaikləşmişdir: 

(Beyrək)  

suçından

  keçdi,  

çöldi  

alıbdır,   (Qalın   Oğuz   bəglərini) 

bundan

  qurtardın,   (Beyrək)  

ətməgün

  basmadı.   İfadələrin     bir 

qismində feli tərəf köhnəlmişdir. Belə ifadələrdə köhnəlmiş tərəf 

sonralar yeni sözlərlə əvəz edilmişdir

:  sözün sımadı  -sözünü 

sındırmadı, barmağın     ısırdı - barmağını dişlədi,  yola girdi 

- yola düşdü,  ava bindi  - ova getdi   

və s.   

Boy boyladı,  soy 

soyladı, taraqlığı boşaldı, gedisi mavıldı (mavladı) 

kimi ifadələr 

isə köhnəlmişdir və daha işlətmirik. 

Bir sıra ifadələr müasir dilimizdə işlənsə də, mənası dəyiş-

mişdir. Bəzi ifadələr qrammatik cəhətdən səlisləşmişdir: 

toldı - 

(qara qıyma) 

gözləri qan-yaş toldı – gözləri qan-yaşla doldı

; (Ağ 

322

---

saqallı)  

qarışı  tutdı  ola,  gözi  yaşı  tutdı  ola

,  

-  yoxsa  qarğışı 

tutdu?; tuta bilməz - 

(dəxi sənin)  

yerin tuta bilməz

 – 

yerini 

tuta bilməz.

 

Görməz oldı

  sözləri ilə yaranan ifadələr

   (

görər 

gözi görməz oldı

,  

tutar əli tutmaz oldı) məhdudlaşmışdır; (tar 

ətünə, gen) 

qoltuğına sığunı

 (gəlmişəm), - tipli birləşmələrdə feli 

bağlama arxaikləşmişdir və s.

 

Frazeoloji vahidlərin bir qismində fel xəbər şəklinin hekayə-

sindədir: 

Ölməyə-yitməyə getməmişdim,

 (36), (Dərvənd ağzına) 

düş vermiş idik

, (oğlın olmasaydı) 

malımız getmişdi, qara tağın 

yıxılmışdı

  (66), (oğul)  

ata sözin iki eləməzdi, sayru düşmüş idi 

(79),  

qara   buğranın   yüzin   görməmişlərdi

  (85),  

bəgləri   basub 

oturardı

  (110) və s.

Dastanın dilində feli komponenti arzu və şərt şəkillərində 

olan frazeoloji vahidlər də vardır:

Arzu şəklində: (

dilədi ki,) 

dədəyi dəpərə çala

 (56), 

qopuz 

çalam

 (65), (Şöylə çalayım ki, künbədlə) 

tartağan olasan

 (103), 

yeyəsən-içəsən, xoş keçəsən

  (85). 

Şərt  şəklində:

 

qan tökməsə

  (53),  

  gözin kimi  tutarsa, 

könlin kimi   sevərsə.

  (113)

   

Ümumi  şərt şəklində:

   basılacaq 

olursam. 

Şəxssiz   fellə   formalaşan   feli   frazeoloji   vahidlər   içərisində 

əsas yeri 

feli sifət birləşməsi 

şəklində olan ifadələr tutur. Feli 

bağlama birləşməsi şəklində formalaşan frazeoloji vahidlər də az 

deyil. Feli tərəfi məsdərdən ibarət olanlar nisbətən azdır. 

Feli   sifət

  birləşməsi   modelində   formalaşan   frazeoloji 

vahidlərin əsas tərəfində aşağıdakı şəkilçilər işlənmişdir: 

-mış

 şəkilçisi: 

biligi yetmiş

 (41), 

əqli şaşmış, gözin uyxu al-

mış

  (yigit) (116);

-duğı

  şəkilçisi: (bir yasduqda)  

baş qoduğım

  (58),  

saçum 

yolduğum

 (67), (Qazı ərənlər) 

başına nə gəldügin

 (söylədi) (67);

-an

 şəkilçisi: (Bayındır xanın) 

yağısın basan

 (44), (qaranqu 

axşam olanda

) güni toğan

  (45), (Qıpçaq Məlikə) 

qan qusdıran, 

bığlarından qan çıqan

  (50),  

baş qaldıran

   (kafərləri) (54),  

ağ 

çıqarıb   qara   giyən

  (qızlar)   (59),  

ərə   varan

  (qız)   (65

),   ər 

bögürdən

  (77),   (kafərə)  

qan   qusduran

  (79),  

can   verən 

(yaşadan), 

can alan

 (öldürən) (80), (göz qaquban) 

kön,ül alan

, 

323

---