Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

regional türkcələrə aid olduğunu göstərir?   Kaşğaridə bu sözün 

hansı regiona aid olduğu barədə  qeyd yoxdur. Lap olsa da, söh-

bət X1 əsrdən getmir – misal XVIII əsrə qədərki məsafəyə aid 

olmalıdır.

Bəzən   Y.Əliyev   özü   məcbur   olub   ayrı-ayrı   türk   dillərindən 

danışmalı olur. Məsələn, «…qədim türk birliyinin  qohum etnos sub-

yektləri  diferensiasiya olunur ayrılır və ayrı-ayrı  ədəbi dillər – müs-

təqil türkcələr təşəkkül tapır».(s.9)  Bunlar fikri azdırmaq üçündür. 

Burada türkcələrin fərqli xüsusiyyətləri, dil məsələləri açılmalı idi. 

Bu barədə bir kəlmə də müsbət söz deyilmir. Əksinə, müəllif bu 

türkcələrin   heç   bir   şeylə   fərqlənmədiyinin   (XVIII   əsrə   qədər) 

sübutuna çalışır.

Dissertasiyanın   məqsədi   qalsın,   vəzifəsinə   baxaq:   «qədim 

türk ədəbi dilindən  orta əsrlərin ümumtürk ədəbi dilinə  - «türki»yə 

ötürülmüş ayrı-ayrı dil səviyyələrinə   aid normaları araşdırmaq». 

«Ötürülmüş dil səviyyələri»! Əvvəlki cümlələrdən təsəvvür olunurdu 

ki,  müəllif qədim türk dili ilə dediyi  «türki»ni ayrı-ayrı dillər kimi 

başa düşür. Odur ki o, türk dilinə məxsus hansı fonetik, leksik, 

qrammatik normaların  sıradan  çıxdığını  araşdırmalı  idi,  nələrin 

«ötürüldüyünü»   yox.   Konsepsiya   yanlış   olduğundan   o, 

«ötürülənləri»   axtarmalı   olur.   Nəticədə   mülahizələri   ilə   faktlar 

düz gəlmir.

Özü özünə zidd çıxır:  «…türk dillərinin yazılı mənbələrindən 

istifadə edildikdə  müqayisəli-tarixi metoda… müraciət edilmişdir».

(s.5) «Türk dilləri» tanıyır ki,  onların tarixi mənbələrindən, müqa-

yisəsindən  də danışır? Problem bilərəkdən yanlış qoyulduğu üçün 

«yeniliklər» adı ilə verilənlər də düzgün ola bilməzdi. Bu məsələnin 

üzərində dayanmaq istəmirik. Amma bir-iki cəhəti qeyd edək. 

Qədim   türk   dili   dövründə   «…ümumtürk   təfəkkürünün 

məhsulu olan vahid dini-mifoloji sistemin yaranması»,   «ümumi 

yazı dilinin, ədəbi nitqin formalaşması»,  «oğuzların, qıpçaqların və 

uyğurların   qədim   dövrün   etnokulturoloji     proseslərində   rolu», 

«Orxon-Yenisey abidələrinin yazıldığı dövrdə türklərin vahid ədəbi 

dildən   istifadə   etdikləri»,     «ümumxalq   dili   leksikasının 

mövcudluğu»,   «oğuz,   qıpçaq,   uyğur   mənşəli   dil   faktlarının 

inteqrasiyası», «oğuz, qıpçaq, uyğur mənşəli dil  xüsusiyyətlərinin 

ədəbi dil normalarını təşkil etməsi»,  ədəbi dilin «yazılı və şifahi qol-

267

---

lara malik olması»,  orta əsrlər dövründə «regional türkilərin yetiş-

məsi»,   «türkinin   dörd   regional   təzahür   formasının 

müəyyənləşdirilməsi»,  «karluqların fəal mədəni qüvəyə çevrilməsi», 

«oğuz etnokulturoloji  mərkəzinin təsir radiusunun böyüməsi», «uy-

ğurların   etnik-mədəni   fəallığının   zəifləməsi»   və   s.   «ilk   dəfə   üzə 

çıxarılmışdır» (s.6). 

İndi bunları bir-bir izah edək? Vahid dini-mifoloji sistem türk-

lərdə bu dövrdə (VI-X əsrlər) yaranmayıb. Mifologiya çox qədimdir 

(türklər uşaq deyil) və türklərdə əvvəldən vahid şəkildədər. Dini ba-

xış – tanrıçılıq isə yazılı mənbələrdə beş min il əvvəldən müşahidə 

olunur.   E.ə.   1700   –cü   ilə   aid   iki   elegiyada  

dinqir

  (tanrı)   sözü 

dəfələrlə   işlənmişdir.     «Ümumi   yazı   dilinin,   ədəbi   nitqin 

formalaşması» - bu, necə ola bilər? Ekvator boyu yayılmış bu qədər 

türklər nə təhər ümumi yazı dilinə, ədəbi nitqə malik ola bilərdilər? 

Heç 70 illik sovet dövründə Azərbaycan xalqı vahid ədəbi nitqə 

sahib ola bilmədi. Çox olsa, ümumi yazı qaydaları, əlifba ola bilərdi. 

Qabağa çıxan hər bir tayfanın öz ədəbi nitqi olmuş, xalq formalaş-

dıqca dil də ümumiləşmişdir. «Oğuzların, qıpçaqların və uyğurların 

qədim dövrün etnokulturoloji   proseslərində rolu» - bu, tarixdən 

məlumdur. Müəllifin dediklərindən çox qabaq məlumdur. «Orxon-

Yenisey abidələrinin yazıldığı dövrdə türklərin vahid ədəbi dildən 

istifadə etdikləri» məsələsi - tam mənasız söhbətdir. «Ümumxalq 

dili leksikasının mövcudluğu» - demək istəyir ki, bütün mövcud 

türklərin   hamısına   məxsus   ümumi   leksika   var   idi.   Bunsuz   dillər 

qohum ola bilməz ki! Əlbəttə, olmalıdır, amma bu, vahid türk dili 

anlayışını   təsdiq   etmir.   Slavyan,   german   dillərinin  də  bu   cür 

leksikası olub və var. Amma onların fərqli dillər olduğuna heç kim 

şübhə etmir.  «Oğuz, qıpçaq, uyğur mənşəli dil faktlarının inteqra-

siyası» -   bu («oğuz, qıpçaq, uyğur mənşəli») özü təsdiq edir ki, 

müəllif  düz fikirləşmir və dil yanılıb düzünü deyir: yəni hələ o dövr-

də türk dilləri lüğət etibarilə də fərqlənirdi. Amma bu «inteqrasiya» 

söhbəti   də   o   qədər   əsaslı   deyil.   Bir   neçə   dəfə   dağılıb   ara 

məsafələrlə yenidən qurulan xaqanlıqda hansı güclü inteqrasiyadan 

danışmaq olar? «Oğuz, qıpçaq, uyğur mənşəli dil xüsusiyyətlərinin 

ədəbi dil normalarını təşkil etməsi» - bu lap inteqrasiyanın yüksək 

pilləsidir! Yazılı qolu olan ədəbi dilin şifahisi özündən əvvəl yaranar. 

Orta əsrlər dövründə «regional türkilərin yetişməsi» - yəni X əsrdən 

268

---

sonra xaqanlığın dağılması ilə türklərin hərəsinin bir yana üz tutub 

lokallaşması   deməkdir   –   dil   fərqi   olmadan.   Bunu   yuxarıda   izah 

etdik,   yenə   də   sözümüz   olacaq.   Son   üç   «yenilik»   isə     tarix 

kitablarında var. 

Bunlar heç. Bunların bir qismi müstəsna olmaqla, çoxuna 

dözmək  də olar. Amma Aşağıdakı «yenilik» lap «möcüzədir». Bu 

«yenilik» də müəllifin «vətəndaşlıq» mövqeyi ifadə olunmuşdur: 

«orta əsrlərin oğuz etnokulturoloji mərkəzinin   xüsusi əlamətlərlə 

səciyyələnməsi»   «yeniliyinin»   mühüm   komponentlərindən   biri 

belədir:  

«oğuz dil subyektlərinin   iştirakı ilə Türküstanda, 

Qafqazda, Kiçik Asiyada   yeni etnik – mədəni mühitlərin 

formalaşması».(

s.6) Bunun mənasını – buradakı gizli fikri oxucu 

o qədər də tez tuta bilməz. Həmin tezisi izah etmək üçün bir qədər 

geniş danışmaq lazımdır, odur ki keçirəm birinci fəslə (Bura qədər 

deyilənlər hələ «Giriş»ə aiddir).  

Fəsil «Qədim türk dövründən orta türk dövrünə  keçid: tarixi-

mədəni şərait, dil prosesləri» adlanır.   Elə başlayan kimi müəllif 

yazır:     «…qədim   türk   birliyi   süqut   edir,   qədim   türk   ədəbi   dili 

dəyişikliklərə məruz qalır, onların yerinə lokal  türk etnik mühitləri  və 

lokal   türk   dilləri   yaranır.  

Mədəni   tarixi   proseslərin     məkanı 

Türküstana   keçir   və   Volqaboyuna     (oradan   Şərqi 

Avropaya),     Xəzərin   şərqinə,   İrana,   oradan   da   Bizansa 

yayılır»

.(s.8)

Burada   bizi   maraqlandıran   son   cümlədir.   Lakin   əvvəlki 

cümlələri   də   izah   etməmək   olmur.   «…inkişafın   sonrakı 

stadiyasında» dedikdə, X əsrdən sonrakı dövrü nəzərdə tutur. Lakin 

o   zaman   Xaqanlıq   çoxdan   dağılmış,   türk   «birliyi»   çoxdan 

pozulmuşdu. Hələ onu demirik ki, Xaqanlıq möhkəm türk birliyi 

yarada bilməmişdi və bütün türkləri birləşdirməmişdi. Yenə deyirik: 

«Qədim   türk   ədəbi   dili»   anlayışı   aydın   deyil.   «Lokal   türk   dilləri 

yaranır» nə deməkdir, - bu da bilinmir.   Öz «ideyasını» inkar et-

mirmi? Etmir, çünki dil fərqi yox, ərazi fərqi ilə danışır (

lokal

 türk 

dilləri). Müəllifin fikrinə görə, hətta Xəzərin şərqi də türksüz imiş.

Müəllifin əsas ideyası son cümlədədir. Bu cümlə müəllifin ən 

«dəyərli» iki ideyasından birini ifadə edir. Yəni dissertasiyada iki 

mühüm «ideya» var ki, onun biri bu cümlədə ifadə olunmuşdur. 

Əsas fikir,  mühüm «yenilik» olduğu üçün müəllif buradakı fikri bir 

269

---