R. A. Norov t f. n., dotsent, Toshkent

5.3. Konstruksiyalarni akustik usulda sinash
Ultratovush akustik sinash usuli tovushni konstruksiya materialida tarqalish qonuniyatini o'rganishga asoslangan. Tovush — gazsimon, suyuq yoki qattiq muhitda to'lqin ko'rinishida tarqaladigan elastik muhit zarrachalarining tebranma harakatidir. Elastik to'lqinlar chastotasi 20 Gs li hit bo'lgan infratovush, chastotasi 20 Gs dan 20 kGs gacha bo'lgan tovush, chastotasi 20 kGs dan 1000 MGs gacha bo'lgan ultratovush hamda chastotasi 1000 MGs dan ortiq bo'lgan gipertovushlarga bo'linadi. Beton va sopollarni sinashda chastotasi 20 kGs dan 200 kGs gacha, metall va plastmassalarni sinashda chastotasi 30 kGs dan 10 MGs gacha bo'lgan ultratovush tebranishlaridan foydalaniladi.

Amaliyotda ultratovush usulidan foydalanishning turli xil yo'nalishlari bor. Bular ichida ultratovush impuls usuli, rezonans usuli, impedans usuli hamda akustika emissiyasi usullari eng ko'p tarqalgan usullardan hisoblanadi. Akustik usullar fizikadan ma'lum bo'lgan yaxlit muhitlarda to’lqin tarqalish qonuniyatlariga asoslanadi. To'lqinlarning tarqalish shakli ancha murakkab jarayon hisoblanadi, chunki muhitga o'ta tezkor jarayonlar ta'sir etganda turli xil to'lqinlar paydo bo'ladi.

Ultratovush impuls usulidan foydalanib qurilish konstruksiyalaridagi nuqsonlarni, shuningdek, materialning mustahkamligi, elastik parametrlari, g’ovakligi kabi fizik-mexanik xossalarini aniqlash mumkin. Ultratovush orqali metall konstruksiyalardagi payvand choklarining sifatini tekshirsa bo’ladi.

Gap qurilish konstruksiyalaridagi nuqsonlar (дефект)ni ultratovush orqali aniqlash haqida borar ekan, impuls — usul haqida ham to'xtalib o'tishni joiz topdik. Katta o'lchamlik yirik konstruksiyalarni sinashda to'lqinlar qarshilikni muhitda so'nib borishi tufayli ultratovush usuli yaxshi samara bermaydi. Agar to’lqin uzunligi kattaroq bo'lgan tovushlardan foydalanilsa ma’lum natijaga erishish mumkin. Impuls usulida konstruksiyaga mexanik zarba beriladi va materialda hosil bo'lgan kuchlanish to'lqinlarining tarqalish qonuniyati tekshiriladi va shu asosda materialning fizik-mexanik xarakteristikalariga doir kerakli ma'lu-motlar olinadi.

10-rasm. Materiallarni akustik yoki impuls usulida nazorat qiladigan asboblar:

a) beton, g'isht va boshqa materiallarning sifatini nazorat loplast va boshqa qiladigan UKB — 1M asbobi; b) «Kvars — 6» qalinlik materiallarining о'Ichagichi.

UKB — 1M ultratovush asbobi, 11-rasm, b da metall buyumlarning qalinligini o'lchaydigan «Kvarts — 6» rusumli ultratovush impuls tolshchinomeri (qalinlik o'lchagichi) berilgan. Bu asboblarning vazifasi konstruksiya materialining fizik-mexanik xossalari (mustahkamligi, statik va dinamik elastiklik modullari)ni, choklar sifatini, konstruksiyaning geometrik o'lchamlarini nazorat qilishdan iborat.

Usulning mohiyati tarqalayotgan ultratovush to'lqinlarining tezligini aniqlash va izlanayotgan parametrlarni tarirovka grafiklari yoki etalon namunalar bilan solishtirish orqali topishdan iborat.

11-rasm. Qurilish konstruksiyasini ultratovush impuls usulida sinash sxemasi:

a) tajriba sxemasi: I — ultratovush tarqatgich; 2 — ultratovush to'lqinlar; 3 — ultratovush qabul qilgich; 4 — kontakt moyi; b) beton mustahkamligini aniqlash grafigi.

Qurilish konstruksiyasini ultratovush impuls usulida sinash sxemasi 11-rasmda tasvirlangan. 12-rasmda choklarni sinash sxemasi berilgan.Ulanma choklarda ultratovushning tarqalish tezligi etalon chokdagi ultratovushning tarqalish tezligi bilan taqqoslanadi.

12-rasm. Choklarni sinash sxemasi:
1— impuls tarqatgich; 2— impuls qabul qilgich.