R. A. Norov t f. n., dotsent, Toshkent

1-bob. Metrologiyaning qurilishdagi ahamiyati

1.1. Metrologiyaning rivojlanish bosqichlari
Inson kundalik hayotida har xil kattaliklarni: masofalarni, yer maydonlarining yuzalarini, jismlarning o`lchamlari va massalarini, vaqtni va hokazolarni, bu jarayonlarning yuzaga kelish sabablarini, manbalarini bilmasdan, o`zining sezgisi va tajribasi asosida o`lchay boshlagan.
Eng qadimgi o`lchash birliklari- antropometrik. U insonning muayyan a'zolariga muvofiqlikka yoki moyillikka asoslangan holda kelib chiqqan. Masalan: ladon – bosh barmoqni hisobga olmaganda qolgan to`rttasining kengligi; fut – oyoq tagining uzunligi; pyad – yozilgan bosh va ko`rsatkich barmoqlar orasidagi masofa, qarich, quloch, qadam va hokazolar(1-ilova).
Vaqt o`tishi bilan savdo-sotiq va o`zaro iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi mobaynida o`lchovlarga aniqlik kiritish, yangilarini hosil qilish, o`zaro solishtirish va qiyoslash usullari shakllanib, o`nlab yangi va mukammalroq o`lchash birliklari hosil bo`la boshlagan. Asta-sekin xalqaro, davlatlararo o`lchash birliklari ta'sis etilgan.
Fan va texnikaning rivojlanishi har xil kattaliklarning o`lchamlarini muayyan o`lchovlarga qiyoslab kiritishni taqozo eta boshladi. Bunday faoliyat jarayoni va rivojlanishi davomida o`lchashlar haqidagi fan, ya'ni metrologiya yuzaga keldi.
O`lchashlarni, ularning vositalarini va usullarini takomillashtirish borasida Markaziy Osiyo olimlarining hissalari ulkandir. Ularning ming yillar burun yaratgan o`lchash asboblari, o`lchovlari va usullari o`rta asrlardagi va hozirgi kunimizdagi ilm-fan taraqqiyotida munosib o`rin egallab, yangi o`lchash va o`lchov birliklarini yaratilishida asos bo`lib xizmat qilmoqda.
Buyuk xorazmlik olim Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso Al-Xorazmiyning "O`lchashlar haqida" nomli risolasida o`lchov va o`lchash birliklari to`g`risida bir qator ma'lumotlar keltirgan. Olim bunda uzunlik, yuza va hajmlarni hisoblash va o`lchash usullari bilan topishga katta ahamiyat bergan. Unda tanob (39,9 m; 60 x 60 kv. gaz), gaz (0,71 m), barmoq (20,8- 22,8 mm) kabi o`lchash birliklari va o`lchash vositalari to`g`risida yaxshi ma'lumotlar berilib, ularni amalda qo`llashning yo`l-yo`riqlari ko`rsatilgan.
Buyuk allomalar Abu Rayhon Beruniy va Abu Ali Ibn Sinolar tomonidan yaratilgan asarlarda juda ko`plab o`lchash birliklari keltirilgan. Ularning ko`pchiligi hozirgi kunda ham o`z kuchini yo’qotmagan. Abu Ali Ibn Sino fors tilida yozgan “Donishnoma” (“Bilim kitobi”) asarida og’ir yuklarni ko’taradigan va qo’zg’atadigan asboblar haqida atroflicha ma’lumot beradi.
Yusuf Xos Hojibning turkiy tilda 1069 yili yozilgan "Qutadg`u bilig" asarida o`lchov va o`lchash birliklarinigina emas, balki o`lchash va iyor ishlariga tegishli bilimlarni ham mukammal bilishga da'vat etilgan. Bu iboradagi "iyor ishi" atamasi metall sofligini sinash, bozordagi tosh va tarozilarning to`g`riligini, muomaladagi oltin va kumush pullarning sofligi va og`irligini kuzatib turish kabi ishlarni bajarish ma'nolarini bildiradi.
O`lchashlar nazariyasini rivojlantirish va takomillashtirishda Ulug`bekning hissasini alohida ta'kidlash lozim. Mashhur olim usturlob yasashning o`zgacha usulini tavsiya etgan. Uning astronomik kuzatuvlari va o`lchashlari natijasida tavsiya etgan ma'lumotlari hozirgi zamonaviy va murakkab qurilmalar asosida olingan ma'lumotlardan juda ham kam farq qilishi, ba'zi hollarda esa umuman farq qilmasligi hanuzgacha olimlarni va mutaxassislarni hayratga solib kelmoqda.
Metrologiya va o`lchashlar nazariyasining rivojlanishida Yevropa olimlarining ham hissalari kattadir. Gallileo Galiley, Nikolay Kopernik, Isaak Nyuton, Paskal, Dmitriy Mendeleyevlarni metrologiyaning fan sifatida shakllanishidagi xizmatlari juda salmoqli.
Elektr hodisalarini o`rganish, elektr o`lchash asboblarining paydo bo`lishiga sabab bo`ldi. 1745 yilda akad. G.V. Rixman birinchi bo`lib elektr o`lchash asbobini yaratdi. "Elektr kuchi ko`rsatkichi"- deb noto`g`ri nomlangan bu asbob aslida potensiallar farqini o`lchovchi elektrometr edi.
XVIII asrning oxirida A. Volta va L.Galvani tomonidan elektr toki ixtiro etilgandan keyin uni o`lchash va o`lchash asboblarini yaratish masalasini yechishga to`g`ri keldi.
1820 yilda A. Amper birinchi bo`lib magnit miliga o`tkazgichdagi tok ta'sirini ko`rsatuvchi- galvanometrni namoyish etdi.
Daniyalik olim X. Ersted elektr tokining magnit ta'sirini ixtiro etdi. Undan foydalangan nemis fizigi G. Om, 1826 yili magnit milining o`zgarishi o`tkazgichdan o`tayotgan tokka bog`liqligini, ya'ni o`tkazgich atrofidagi magnit maydoni ta'sirida bo`lgan magnit milini ma'lum burchakka burilishi o`tkazgich materialiga bog`liqligini tekshirdi. Shu tamoyilga asoslangan asbobni yasab, Om o`z qonunini yaratdi.
1892 yilda D.I. Mendeleyevning tashabbusi bilan Rossiyada "Og`irlik va o`lchovlar palatasi" tashkil etilib, mashhur olim uning birinchi rahbari sifatida metrologik xizmatni shakllantirishda ahamiyatga molik ishlarni amalga oshirdi.