R. H. MƏMMƏdov, tofđq bəHƏRÇĐ

ölkələrindən  olan  -  Liviyada,  Əlcəzairdə,  Tunisdə,  Mərakeşdə, 

əlbəttə,  Azərbaycanın  Abşeron  bölgəsində  becərilir.  Məhsul 

tədarükündə  Đtaliya  liderlik  edir.  Azərbaycanda  250  ha  bar  verən 

sahədən  ildə  yağ  alınmasında,  turşuya  qoyulmasında  istifadə  üçün 

300  min  ton zeytun  məhsulu  toplanılır.  Dünyada  isə  ildə  -  3,0  mln. 

ton zeytun məhsulu toplamaq mümkündür. 

Araxis  30-dan  çox  növə  malik  olmaqla  dünyanın  300-400 

mm yağıntı düşən bölgələrində - Afrikanın Saxel hissəsində, ABŞ-m 

Corciya  ştatı  ərazisində,  Hindistanda,  Seneqalda,  Qambiyada, 

Malidə,  Nigeriyada,  Çində,  Argentinada  becərilir.  Onun  yağlılıq 

dərəcəsi - 42%-dən çox olmamaqla təmizlənmiş illik məhsul yığımı -

700  min  ton  olsa  da  xam  halda  o  21  mln.  tondan  artığa  çatır. 

Hindistan  -  6,3  mln.  t;  Seneqal,  Qambiya,  Mali,  Nigeriya  birlikdə  -

4,3 mln. ton, ABŞ - 3,0 mln. t məhsul verməklə sonrakı yerlər Çin və 

Argentinaya məxsusdur. 

Palma-tropik 

və 

ekvatorial 

Afrikada, 

Malayziyada, 

Hindistanda əkin sahələrinə malikdir. 

Kokos  palması  dünyanın  90-dan  çox  ölkəsində  becərilməklə 

ümuməkin  sahəsi  10  mln.  ha-dır.  Asiya-Sakit  okean  regionunda, 

Okeaniyada əkin sahələrinə malikdir. Onun meyvəsinin hər birisinin 

çəkisi 1,5-2,5 kq-a çatır. Belə xammallardan nəinki yağ alınır, hətta 

ondan süd də əldə etmək mümkündür. 

Hər  il  dünyada  yuxada  göstərilən  xammallardan  -  soyadan 

ABŞ  -  6,0  mln.  ton,  Braziliya  -  2,6  mln.  t  yağ  alırlar.  Đldə 

günəbaxandan  8,0  mln.  tona  qədər  yağ  alınır  ki,  onun  da  2,0  mln. 

tonunu  MDB  məkanı  ölkələri  verir.  Dünyada  4,1  mln.  ton  zeytun 

yağının-verən  ölkələr  -Tspaniya  (2,2  mln.  t),  Đtaliya  -  (0,6  mln.  t), 

Yunanıstan (0,6 mln. t), Portuqaliya (0,4 mln. t) və Tunis (0,2 mln. 

ton)  sayılırlar.  Hər  il  dünyada  -  4,0  mln.  ton  pambıq  yağı  əldə 

olunur.  Bu  sahədə  Çin  (1,0  mln.  t)  fərqlənir.  Đstehsal  olunan  -  12,1 

mln.  ton  palma  yağının  istehsalçıları  -  Malayziya  -  6,6  mln.  t, 

Đndoneziya - 3,0 mln. t sayılırlar. 

Dünyada istehsal olunmuş bitki yağının - 23,0 mln. tonu ixrac 

olunur. 

Şəkər  alınmasında  ancaq  şəkər  qamışı  və  şəkər  çuğunduru 

istifadə olunur. 

---

Şəkər qamışı qədim növ olsa da, şəkər çuğunduru XVIII əsrin 

sonlarında 

Almaniyada 

mövcudlaşmışdır. 

Belə 

ki, 

şəkər 

çuğundurundan  şəkər  alınması  üçün  ilk  zavod  Almaniyada 

yaradılmışdır. Müasir dünyada hər iki xammaldan şəkər alınmasının 

nisbəti 70:30 kimi olmaqla şəkər qamışının xeyrinədir. Şəkər qamışı 

çoxillik,  istiliksevən  növ  olmaqla  tropik  və  subtropik  qurşağın 

musson iqliminə malik olan ölkələrində geniş sahələrlə tanıınr. Onun 

vegetasiya  dövründə  illik  temperaturun  miqdarı  -  6000°S-yə  qədər 

olur.  Ildə  -  1,2  mlrd.  ton  məhsulun  çoxunu  (19  mln.  ha  sahədən) 

ĐOÖ-lər  verirlər.  Bunlara  Çini,  Kubanı,  Braziliyanı,  Hindistanı  aid 

etmək olar. Đldə - 140 mln. tona qədər şəkə istehsal olunur ki, onun 

da 100 mln. tonunu şəkər qamışmdan əldə edirlər. 

Qeyd etmək lazımdır ki, Braziliya ildə şəkər qamışından 21,0 

mln. t, Hindistan - 14,2 mln. t, Çin - 8,6 mln. t, Avstraliya - 5,8 mln. 

t şəkər istehsalına malikdirlər. 

Şəkər  çuğundurundan  ərzaq  məhsulu  alınmasında,  həm  də 

heyvandarlığın  inkişafında  yem  kimi  geniş  istifadə  olunur.  O, 

mülayim  iqlim  qurşağıının  birillik  bitkisidir.  Đllik  tədarükü  -  300 

mln. t (əkin sahəsi - 7,0 mln. ha) olmaqla Ukraynada (31 mln. ton), 

Rusiyada  (26  mln.  t),  Fransada  (26  mln.  t),  ABŞ-da  (23  mln.  t) 

becərilir.  Göstərilənlərdən  başqa,  Niderlandda,  Polşada,  Türkiyədə, 

Almaniyada, 

Çində, 

Danimarkada, 

Norveçdə, 

Đsveçdə, 

Azərbaycanda şəkər çuğunduru əkilir. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, 

ABŞ  hər  il  şəkər  çuğundurundan  7,6  mln.  t,  Fransa  4,3  mln.  t, 

Almaniya 4,0 mln. t, Türkiyə 2,7 mln. ton şəkər istehsal edirlər. 

Texniki  bitkilərin  aparıcı  növlərindən  biri  də  kartofdur. 

Əsasən  mülayim  qurşağın  Avropa  ölkələrində,  eləcə  də  Asiyada, 

Şimali  Amerika  regionlarında  becərilərək  ümumi  əkin  sahəsi  -  20 

mln.  ha-nı  keçərək  illik  toplanmış  məhsulun  miqdarı  -  300  mln. 

tondan  az  deyildir.  Bu  sahədə  Çin  -  60  mln.  t,  RF  -  34  mln.  t, 

Hindistan - 23 mln. t, ABŞ - 22 mln. t, Polşa 20 mln. t, Ukrayna - 15 

mln.  t,  AFR-11,0  mln.  t,  Belorusiya  -  8,0  mln.  ton,  Niderland  -  8,0 

mln. t, Böyük Britaniya - 7,0 mln. t illik məhsul verməklə seçilirlər. 

Belarusiya  -800  kq,  Polşa  -  520  kq,  Niderland  -  500  kq,  Ukrayna  - 

300 kq adambaşma məhsul verirlər. Niderland ildə - 1,5 mln. t kartof 

məhsulu  ixrac  edərək  bu  sahədə  liderlik  edir.  Almaniya,  Fransa, 

Belçika  və  Kanadada  bu  ixracat  ildə  0,5  -1,0  mln.  ton  arasında 

dəyişir. 

---

Ərzaq,  yüngül,  hərbi  sənaye  üçün  məhsullar  alınmasında, 

eləcə  də  heyvandarlığın  yemi  olan  jımıx  alınmasında  pambıqçılığın 

xüsusi  əhəmiyyəti  vardır.  Pambıq  subtropik  və  tropik  qurşaqlarda 

becərilməklə - 35 mln. ha əkin sahəsinin olması ilə, 20 mln. tondan 

çox məhsul istehsalı ilə tanınır. Regionlardan - MDB, - 7,9%, Qərbi 

Avropa  -  2,3%,  Xarici  Asiya  -  51,5%,  Afrika  -  9,0%,  Şimali 

Amerika . 454% və Avstraliya - 3,3% illik məhsul verməklə dünya 

bazarına  məhsul  ixrac  edirlər.  Pambıq  lifi  verilməsində  isə  -  Çin  - 

4,1  mln.  t,  ABŞ  -  3,9  mln.  t,  Hindistan  -  2,7  mln.  t,  Pakistan  -  1,9 

mln.  t,  Özbəkistan  -  1,2  mln.  t,  Özbəkistan,  Türkmənistan, 

Tacikistan,  Qırğızıstan  birlikdə  -  2,0  mln.  t,  Türkiyə  -  0,8  mln.  t, 

Avstraliya - 0,7 mln. t, Braziliya - 0,6 mln. t, Yunanıstan - 0,4 mln. t, 

Misir  -  0,2  mln.  t  məhsul  verməklə  qədimdən  əkin  sahələrinə 

malikdirlər. 

Pambıqçılığın inkişafına görə dünyada Şərqi və Cənubi Şərqi 

Asiya  -  Çin,  Hindistan,  Pakistan;  Mərkəzi  Asiya  -  Özbəkistan, 

Türkmənistan,  Tacikistan,  Qırğızıstan,  Qazaxıstan;  Cənubi-Qərbi 

Asiya  -  Türkiyə,  Suriya,  Đran,  Đsrail;  Qərbi  Avropa  –  Yunaınstan, 

Đspaniya; Afrika - Misir, Sudan, Mali, Kot d Đvuar, Burkina - Faso, 

Benin,  Çad,  Zimbabre,  Mozambik,  Tanzaniya,  CAR;  Şimali 

Amerika  -  ABŞ,  Meksika;  Cənubi  Amerika  -  Braziliya,  Argentina, 

Paraqvay, Peru; Avstraliya; Azərbaycan arealları ayrılır. 

Hər  il  tədarük  olunmuş  pambığın  1/3-i  dünya  bazarına 

çıxarılır.  Bu  sahədə  ABŞ,  Özbəkistan,  Türkmənistan,  Avstraliya, 

Yunanıstan,  Suriya,  Misir,  Qərbi  Afrika  ölkələri  demək  olar  ki, 

"ixtisaslaşmışlar". 

Əsasən  Avropa  bitkisi  sayılan  uzun  lifli  kətan  Misirdə, 

Türkiyədə, Hindistanda, ABŞ və Argentinada, Rusiya və Belarusiya 

ərazilərində  becərilir.  Onun  230-dan  çox  növü  vardır.  Məhsulu  ən 

çox gəmiçilik üçün gərəkli olur. 

Cüt  -  kisələrin,  torların,  kəndirlərin  hazırlanmasında  xammal 

kimi  geniş  istifadə  olunaraq  əsasən  Banqladeş  və  Hindistanda 

becərilir.  Burada  Hind  və  Qanq  çaylarının  deltaları  cütün 

becərilməsi üçün əlverişli şəraitə malikdir. 

Cənubi-Şərqi  Asiyanın  Tailand,  Đndoneziya,  Malayziya 

ölkələri  ərazisində,  habelə  Hindistanda,  Çində,  Filippində,  Şri-

Lankada,  Afrikanın  Nigeriyasında  qeveya  ağacından  təbii  kauçuk 

---