hadət verir ki, sosial institutlar tarixən dəyişkəndirlər və ictimai sistemdə
yaranan ehtiyac vo tolobatlann dinamikası, cloco do öz daxilində olan ziddiy
yətlər hesabına inkişaf edirlər. Ona görə do konkret sosial institutun sivili
zasiyalı meqasistemo kifayət qədər səmərəli xidmət göstənnəkdən dayandığı
zaman dəyişən normativ-dəyərli standartlara müvafıqliyi məqsədilə həmin
sosial institutun struktur-funksional cəhətdən yenidən təşkili zərurəti yaranır.
İnstilusiyalaşma prosesi həmişə vo hər yerdə dünya sivilizasiyasının
inkişafının əsas, magistral istiqamətlərindən biri olmuşdur. Bu, sosial
institutların başlıca təyinatıdır. Sosial institutlar kütlənin təbii enerjisini
normativ başlanğıclara tabe etməyin zəruri olduğu yerdə yaranmışdır.
Amorf birliklər məhz sosial institutların köməyilə məqsədyönlü fəaliyyət
göstərən sosial sistemlərin xassələrini əldə etmişlər. Sosial institutlar
sivilizasiyalı sistemlərə nəinki subyektlər tərəfindən xarici normativ
göstərişlərin icrası vasitəsilə cntropiyanın artan təhlükəsinə qarşı uğurla
dayanmağa, həmçinin do bu subyektlərin davranışının sosial motivlərinə
yönəldici, istiqamətverici və tənzimləyici təsir göstərən dəyərlər vasi
təsilə təsir etməyə imkan verirlər.
Sosial institutlar tərəfindən yerinə yetirilən on ümumi funksiyalara
aşağıdakılar aid edilir:
1) müəyyən tip sosial münasibətlərin yenidən yaradılması, vətən
daşların iqtisadi, siyasi vo sosiomədəni həyatının təşkil edilməsi;
2) sosial subyektlərin fərdi vo qrup davranışının nonuativ tənzimlənməsi;
3) kommunikasiyanın, inteqrasiyanın təmin olunması vo sosial əlaqə
lərin möhkəmləndirilməsi;
4) sosial təcrübənin toplanması, qoaınması və nosildo-noslə verilməsi.
Sosial institutların bütün funksiyaları bir başlıca məqsədə nail olun
masına - ictimai orqanizmi sabit qayda vəziyyətində vo yüksək həyati qabi
liyyət səviyyəsində müdafiə etməyə, saxlamağa yönəldilmişdir. İstənilən
ciddi çatışmazlıq və ya institusional səviyyədə aşkar olunan pozuntu sosium
(cəmiyyət) üçün ağır, bəzən qarşısıalınmaz çətinliklərlə nəticələnə bilər.
Müasir cəmiyyət onda mövcud olan sosial institutların və sosial in
stitutlar sisteminin artması vo mürəkkəbləşməsi ilə səciyyələndirilir. Əgər
müasir cəmiyyətin siyasi institutlarına diqqət yetirilərsə, aparıcı hakimiy
yət institutları ilə yanaşı, praktikada siyasi nümayəndəliyin demokratik
institutları, prezidentlik, hakimiyyətin bölgüsü, yerli özünüidarə, parla-
mentarizm və s. sabit (institusional) institutları da görmək və fərqlən
dirmək olar.
264
Cəmiyyətin hüquq institutları sistemində başlıca olmayan məhkəmə
hakimiyyəti, məhkəmə ekspertizası, mühakimə icraatı vəkillik, andlı ic-
lasçılar vo s. bu kimi institutlar fərqləndirilir.
Cəmiyyətin sosial institutlarını aşağıdakı kimi də təsnif'etmək olar:
1) relyasiya (məlumat) institutları;
2) tənzimləyici institutlar;
3) inteqrativ institutlar;
4) formal institutlar;
5) qeyri-formal institutlar;
6) iqtisadi institutlar;
7) siyasi institutlar;
8) hüquq institutları;
9) sosiomədəni və tərbiyəcdici institutlar.
Relyasiya (məlumat) institutları sosial həyatı sosial rolların yaşa,
cinsə, mədəni-təhsil səviyyəsinə uyğun olmasına göz qoyan rollu müna
sibətlərin struktur nizamiliyinə nəzarət hesabına tənzim etməyə imkan
verən institutlardır.
Tənzimlənici institutlar dedikdə, ümıımən qəbul olunmuş normalar
dan sosial yayınmaların mümkün hədlərini müəyyən edən və belə
normaların pozulmamasına görə cəza tədbirləri (o cümlədən məcburiyyət
tədbirləri) nəzərdə tutan institutlar nəzərdə tutulur.
İnteqrativ institutlar bir tam kimi sosiumun (cəmiyyətin) mənafelə
rinin və maraqlarının təmin olunmasına cavab verən institutlardır.
Cəmiyyətin sosial institutlarına digər tipoloci yanaşma formal və
qeyri-formal sosial institutları fərqləndirməyə imkan vcıir.
Formal institutlar dedikdə, konkret sosial strukturlarla bilavasitə
bağlı olan və onlara arxalanan institutlar başa düşülür. Bu institutlar hər
şeydən əvvəl, ali dövlət rəhbərliyinin təşəbbüsü ilə yaradılırlar. Bu zaman
ali dövlət rəhbərliyi uğurlu fəaliyyət göstərmələri üçün onları zəruri olan
hər şcylə təmin etməyə cəhd göstərir. Ali hakimiyyət tərəfindən bu
institutlara verilən başlıca tələblər onların fəaliyyətinin dövlətin köklü
mənafelərinə uyğunluluğunu təmiıı etməkdən ibarətdir. Müasir siviliza
siyalı dövlətlərdə qeyd olunan tələbə daha bir tələb də əlavə olunur. Hə
min tələb sosial institutların fəaliyyətinin vətəndaş cəmiyyətinin əsas
həyati mənafeləri və tələbatları əksi istiqamətində getməsinin qarşısını al
maqdan ibarətdir.
265
Formal institutların fəaliyyətini xüsusi peşə hazırlığına malik, rolla
rın, funksiyaların və vəzifələrin dürüst bölgüsü prinsiplərinə tabe olan
fiziki şəxslər tərəfindən təmin olunur. Bütövlükdə hər bir institutun
fəaliyyətində olduğu kimi, bu peşəkarların da hərəkətlərinə sərt formal
normativ göstərişlər vasitəsilə nəzarət olunur.
Qeyri-formal institutlar təbii, yəni dövlət strukturları və hakimiyyət
iradəsilə yanaşı yaranırlar. Qeyri-formal institutlar müxtəlifmiqyaslı sis
temlərin özüniitəşkil indən ibarətdir. Onların təşkili prinsipləri həm sərt,
həm do kifayət qədər çevik ola bilərlər. Qeyri-formal institutların məqsəd
və vəzifələri dövlətin və vətəndaş cəmiyyətinin maraqlarına həm cavab
verə, həm do onlara zidd ola bilər. Belə bir kolliziyalar da mümkündür ki,
hansısa konkret qeyri-formal institutun fəaliyyəti dövlətin mənafelərinə
cavab verir, lakin bu zaman həmin fəaliyyət vətəndaş cəmiyyətinin
maraqları ilə uzlaşmır, yaxud bunun əksi do olur. Məsələn, qan intiqamı,
duel, fahişolik və cinayətkarlıq dövlətin maraqlarına açıqca ziddir. Tu
rizm, dostluq, idman kimi qeyri-fonnal institutların fəaliyyəti ilk növbədə
vətəndaş cəmiyyətinin, sonra isə dövlətin maraqlarına cavab verir.
İqtisadi institutlar özündə insan fəaliyyətinin əməyin, istehsalın
təşkili, mülkiyyətin fəaliyyəti, istehsalat məhsullarının bölgüsü, ticarət,
maliyyə axınlarının tənzim edilməsi və s. bu kimi sferalarını ehtiva edir.
Siyasi institutlar dövlətdə və cəmiyyətdə hakimiyyət münasibətlərinin
tənziminə yönəldilən sosial strukturlardan ibarətdir. Bu, ilk növbədə iki
nəhəng makroinstitutu - dövləti və vətəndaş cəmiyyətini təşkil edir. Dövlət
özündə hökumət, parlament, dövlət bürokratiyası, ordu, müxtəlifmiqyaslı si
yasi təşkilatlar kimi institutları ehtiva edir. Siyasi həyatda fəal iştirak edən və
xüsusi şəxslər kimi fərdlərin mənafelərini dəstəkləyən müxtəlif qeyri-dövlət
strukturları vətəndaş cəmiyyətinə aid edilirlər.
Cəmiyyətdə qanunçuluğu və hüquq qaydasını təmin edən hüquq in
stitutları sosial institutların xüsusi növünü təşkil edirlər. Hüquq insti
tutları öz tərkibində peşə əlamətlərinə və ictimai qaydanın mühafizəsi
üzrə vəzifələrin həlli ümumiliyinə görə böyük sayda insanları birləşdirən
sosial orqanizmdirlər. Bu institutların tərkibinə daxili işlər, məhkəmə və
prokurorluq orqanları, penitensiar müəssisələrin sistemi daxildir.
Hüquq institutlarının fəaliyyəti ümumdövlət normativ sənədlərilə req-
lamentləşdirilir. Əməkdaşlann münasibətləri iyerarxiya və ciddi sub
ordinasiya prinsiplərinə tabedir. Belə tabelik yuxarıların aşağıların fəaliy
yətini istiqamətləndirməsinə və onların işlərinə nəzarət etməsinə əsaslanır.
266
Eyniciıısli ictimai münasibətləri tənzimləyən və müvafiq hüquq sa
həsinə daxil olan yuridik normalar qrupları ayrıca institutlar hesab olu
nurlar. Məsələn, cinayət hüququnda cinayət, cəza, məsuliyyətdən və cə
zadan azad etmə, zəruri müdafiə, aıılaqsızlıq, mülki hüquqda alqı-satqı,
bağışlama, ailə hüququnda nikah, boşanma və s. institutlar mövcuddur.
Sosiomədəni və tərbiyəedici institutlar sosiallaşma, təhsil və tərbi
yə funksiyalarını yerinə yetirirlər. Bu institutlar özündə uşaq müəssisə
lərini, orta məktəbləri, ali təhsil müəssisələrini, mədəniyyət evlərini,
teatrları, kitabxanaları, muzeyləri, konsert zallarını və s. ehtiva edirlər.
Vətəndaşların mənəvi tələbatlarına xidmət edən məscidlər və digər dini
mərkəzlər də bu institutların tərkibinə daxildir.
Sosial institutların və onlara verilən tələblərin müxtəlifliyi vətəndaş
ları böyük sayda institusional rollara, vərdişlərə və həmin rolların icrası
vərdişlərinə yiyələnməyə məcbur edir. Əgər söhbət siyasi institutlar haq
qında gedərsə, bunlar seçicinin, deputatın, siyasi partiya iizvünün ro
lundan ibarət ola bilər. Hüquq institutları sferasında belə rollar hüquqi
şəxsin, iddiaçının, cavabdehin, təqsirkarın, məhkum olunanın şəxsində tə
zahür edirlər. Ailədə atanın, ərin, oğulun və s. rolu mövcud olur.
Hüququn funksiyaları. Hüququn fəal rolu onun funksiyalarında,
yəni ictimai münasibətlərin təşkilində (qaydaya salınmasında) hüququn
rolunu ifadə edən hüquqi (əsirin istiqamətlərində, tən/.imedici üsul və
vasitələrində ifadə olunur.1 Hüququn funksiyalarının yuridik anlayışında
ikili, lakin daxilən qarşılıqlı əlaqəli məna vardır. Bu mənalardan biri
hüququn və ya müəyyən hüquq institutunun həyata keçirdiyi roldan, di
gər isə subyektlərin davranışına təsirin hüquqi tənzimlənməsinin konkret
istiqamətindən ibarətdir.2
Hüququn funksiyaları kateqoriyasının elmi və təcrübi əhəmiyyəti
vardır. Həmin kateqoriyanın dəyəri həm hüquqi tənzimetmənin məqsəd
lərinin həyata keçirilməsi üzrə subyektlərik real hərəkətlərinin təsvirin
dən, həm də hüquq normaları ilə hüquq münasibətləri, hüquqi aktlarla
digər sosial kontekstlər arasında asıldıqlann aşkar edilməsindən iba
rətdir. Məhz bunun nəticəsində hüququn fəaliyyəti, yəni onun müxtəlif
sosial dəyişikliklərə necə (hansı həddə, formalarda və hansı metodlarla)
təsir göstərməsi haqqında təsəvvürlər yaranır.
1 Ткаечснко Ю.Г. Методологические вопросы теории правоотношений. М., 1980, с.34.
2 Радько Т.Н. Функции нрава / Общая теория нрава: Курс лекций. Нижний Нов
город, 1993, с.267.
267
Dostları ilə paylaş: |