57
SSR-in tabeliyindən çıxarıldı. Erməni bandit təşkilatları silah və ərzaq anbarları
yaradır. XİK isə azərbaycanlılardan hətta ov tüfənglərini də müsadirə edirdi. XİK-
in fəaliyyətsizliyi ilə iyunda erməni silahlı dəstələri DQMV-də azərbaycanlıların
yayayış məntəqələrini mühasirəyə aldılar, iyulda isə Sovet Ordusunun köməkliyi
ilə bütün azərbaycanlılar (16 min nəfər) Stepanakertdən qovuldu.
İyunun 16-da Bakıda "Azərhaycan Xalq Cəbhəsi" (AXC) yaradılır, Əbülfəz
Əliyev (Elçibəy) isə onun sədri seçilir. AXC
respublika ərazisinin suverenliyi və bütövlüyü
uğrunda çıxış edən bütün qüvvələri birləşdirirdi.
İyunun 29-da AXC İdarə Heyətinin üzvləri Etibar
Məmmədov və Nemət Pənahov Bakıda ümumşəhər
mitinqi təşkil etdilər. Mitinq iştirakçıları aşağıdakı
tələbləri irəli sürdülər: Azərbaycanın suverenliyi və
iqtisadi müstəqilliyi haqqında qanun qəbul edilsin;
DQMV üzrə XİK ləğv edilsin; respublika şəhərlərindəki fövqəladə vəziyyət ləğv
edilsin; AXC qeydə alınsın və s. İyulun sonlarında Şaumyan rayon Xalq
Deputatları Soveti Azərbaycan SSR Ali Sovetinə onun DQMV tərkibinə
keçirilməsi haqqında xahişlə müraciət etdi.
Sentyabrın 4-də Azərbaycanda ümumilli tətil
başlandı; respublika rəhbərliyinin istefası tələbi də
əvvəlki tələblərə əlavə olundu. Sentyabrın 15-də
Azərbaycan SSR Ali Sovetinin fövqəladə sessiyası
çağırıldı və vətənpərvər qüvvələrin təzyiqi altında
sessiyada AXC-nin və mitinqçilərin əsas tələbləri
qəbul olundu, sentyabrın 23-də sessiya "Azərbaycan SSR-in suverenliyi haqqında"
konstitusiya qanunu qəbul etdi. Oktyabrın 5-də AXC rəsmən qeydə alındı.
Azərbaycanın mütərəqqi qüvvələrinin davamlı tələbindən sonra SSRİ Ali Soveti
noyabrın 28-də XİK-i ləğv etdi. Dağlıq Qarabağın idarəsi SSRİ Ali Soveti Xüsusi
Komitəsinin nəzarəti altında olan Azərbaycan SSR Təşkilat Komitəsinə həvalə
olundu. Təşkilat komitəsi hərbi komendantlığın və Xüsusi Təyinatlı Milis
Dəstəsinin (XTMD) köməkliyi ilə Azərbaycan kəndlərini mühasirədən
çıxarmağa, qeyri-qanuni silahlı dəstələri ləğv etməyə, Ermənistandan silah
gətirilməsinin qarşısını almağa başladı. Dekabrın 1-də Ermənistan "Ermənistan
SSR-lə DQMV-nin birləşməsi haqqında" konstitusiyaya zidd qərar qəbul etdi.
Naxçıvan MSSR Ermənistan tərəfindən blokadaya alındı. Respublika rəhbərliyinin
passivliyi və nüfuzdan düşməsi, Qarabağ probleminin kəskinləşməsi tədricən
Azərbaycanda idarəolunmaz şərait yetişdirdi, dövlət orqanları ilə xalq kütlələri
arasında fasiləsiz baş verən münaqişələr respublikanı bürüdü. Noyabr - dekabr
aylarında Ağcabədi və Sabirabad rayonlarında, eləcə də Naxçıvan MSSR-də
raykomların birinci katibləri əhalinin təzyiqi ilə istefaya getdilər. 1989-cu il
dekabrın 31-də Naxçıvan MSSR-də Sovet - İran sərhədi boyunca 137 km sahədə
58
sərhəd-mühəndis qurğuları söküldü. 1990-cı ilin yanvarında AXC Lənkəran şöbəsi
rayon hakimiyyət orqanlarının fəaliyyətini müvəqqəti dayandırdı. Lənkərana
göndərilən mexaniki hərbi hissə Salyan və Sabirabad rayonları sakinlərinin canlı
sipəri ilə dayandırılmışdı. Eyni zamanda, DQMV-də Azərbaycan kəndlərinə və
Ermənistanla sərhəddə ermənilərin hücumları çoxaldı. Bakıda bir erməninin iki
azərbaycanlını öldürməsi ilə əlaqədar olaraq yanvarın
13-də ermənilər əleyhinə aksiyalara əl atıldı və nə yerli
hüquq-mühafizə orqanları, nə də SSRİ DİN-in burada
yerləşən 12 min nəfərlik silahlı qüvvələri buna mane
olmadılar.
Bakının
erməni
əhalisinin
çoxu
azərbaycanlılar tərəfindən təxliyə edildi, artıq yanvarın
15-də ermənilər əleyhinə aksiyalar qurtardı. Elə həmin
gün SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyəti DQMV-də və
ətraf rayonlarda fövqəladə vəziyyət elan etdi. Mərkəz
yaranmış şəraiti Azərbaycan demokratik milli-azadlıq
hərəkatını boğmaq üçün əlverişli hesab etdi. Yanvarın
17-də Bakıda Azərbaycan KP MK-nm binası önündə
Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddialarına son qoyulması və Bakıda
cəmləşdirilmiş sovet qoşunlarının isə Dağlıq Qarabağa və Ermənistanla sərhədlərə
göndərilməsi tələbi ilə mitinq başlandı. Yerli əhalinin təzyiqi ilə yanvarın 19-da
Naxçıvan MSSR Ali Soveti muxtar respublikanın SSRİ-nin tərkibindən çıxması
haqqında qərar qəbul etdi. 1990-cı il yanvarın 19-da SSRİ Ali Soveti Rəyasət
Heyəti Azərbaycan SSR Ali Sovetinin razılığı olmadan Bakıda fövqəladə vəziyyət
elan edilməsi haqqında fərman verdi. Şəhər əhalisini qəflətən yaxalamaq və ona
divan tutmaq üçün yanvarın 19-u saat 19
22
dəqiqədə telestudiyanın enerji bloku
partladıldı. Bunun da nəticəsində Azərbaycan
televiziyasının fəaliyyəti dayandı və Bakı əhalisi
mərkəzi televiziya ilə elan olunmuş fövqəladə vəziyyət
haqqında fərmandan xəbərsiz qaldı. Yanvarın 20-də
hələ saat 24-ə xeyli qalmış Qorbaçovun birbaşa
göstərişi ilə sovet qoşunları SSRİ müdafiə naziri marşal
Yazovun rəhbərliyi ilə dinc şəhəri tutmaq üçün
"Tayfun" əməliyyatını həyata keçirməyə başladı. Təkcə rəsmi məlumatlara görə,
Bakıda və respublikanın digər şəhərlərində "qanlı yanvar" hadisələri zamanı 131
nəfər həlak olmuş, 744 nəfər yaralanmış, 4 nəfər itkin düşmüş, 400 nəfər həbs
edilmişdi. Sovet qoşunları AXC-nin qərargahını dağıtdılar. Bu hadisələrə etiraz
əlaməti olaraq 40 günlük ümummilli tətil başlandı. Fövqəladə vəziyyətə
baxmayaraq, Bakı əhalisi yanvarın 22-də faciə qurbanlarını dəfn etmək üçün
mərkəzi küçə və meydanlara çıxdı, respublikada 3 gün matəm elan olundu.
Küçələrdə və Azərbaycan KP MK binasının divarlarında "Qorbaçov - cəllad!",
"Rədd olsun Sov.İKP!", "İşğalçılar, rədd olun!" və s. şüarlar yazıldı. Adamlar