55
az sonra isə "aşkarlıq" siyasətini ortaya atdı. Bu dövrdə respublika iqtisadiyyatının
inkişaf sürəti 1970-ci illərin sonu - 80-ci illərin əvvəllərindəkindən sənayedə 1,8,
kənd təsərrüfatında 2,3 dəfə az idi. SSRİ-də spirtli içkilərə qarşı mübarizə və
üzümlüklərin məhv edilməsi kampaniyası Azərbaycan kənd təsərrüfatına xeyli
zərər yurdu, burada 100 min ha-dan artıq sahəde uzümlüklər doğrandı, Azərbaycan
sənayesinin şərabçılıq sahəsinə böyük zərər dəydi. 1980-ci illərin əvvəllərində
respublikada ət, yağ, sonlarında isə həm də şəkər satışına talon sistemi tətbiq
edildi. Nominal əmək haqqı xeyli artırıldı, lakin pulun alıcılıq qabiliyyətinin kəskin
şəkildə aşağı düşməsi nəticəsində real əmək haqqı xeyli azaldı. Bu dövrdə
respublika rəhbərliyinin səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri də ətalətli və
mühafizəkar olması idi. Bununla yanaşı, sovet imperiyasındakı qarışıqlıqdan
istifadə edən erməni millətçiləri Azərbaycana qarşı işğalçı siyasət həyata
keçirməyə başladılar. 1980-ci illərin ortalarında erməni millətçiləri Bakıda
diversiyalar törətdilər - Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrının təzəcə bərpa
olunmuş binasını yandırdılar, avtobus və yaşayış binası partladıldı. Provokasiyanın
əlamət dairələri geniş olsa da, respublika rəhbərliyi lazımi nəticə çıxarmadı və
hətta beynəlmiləlçilik mövqeyindən çıxış edərək Qazax və Gədəbəy rayonlarında
yerli əhalinin etirazlarına fikir vermədən 1000 ha-dan artıq torpaq sahəsini
Ermənistana verməyə razılığını bildirdi. Məhz həmin vaxtlarda Heydər Əliyevin
nüfuzunun artmasından təşvişə düşən Moskva onu siyasi fəaliyyətdən
uzaqlaşdırmağa çalışırdı. Erməni millətçiləri və Azərbaycandakı mafioz qrupların
əli ilə Moskvaya şikayət axını təşkil edildi və bu, son nəticədə 1987-ci ildə Heydər
Əliyevin istefası ilə başa çatdı. Bundan sonra Z.Balayanın "Oçaq" provokator
kitabı çap olundu, Ermənistan, mərkəzi və Qərb mətbuatında Azərbaycan əleyhinə
geniş təbliğat kampaniyası başlandı. Ermənilər Dağlıq Qarabağa açıq iddialar irəli
sürməyə başladılar. Amma Azərbaycan SSR rəhbərliyi qorxaq və qətiyyətsiz
mövqe tutur, azərbaycanlıların narazılığını xalqlar dostluğunun pozulması kimi
dəyərləndirir və onu boğmağa çalışırdı.
Qorbaçovun müşavirlərindən olan A.Aqanbeqyan 1987-ci ilin noyabrında
Parisdə olarkən Dağlıq Qarabağın Ermənistana verilməsinə Moskvanın razılığını
bildirən bəyanatla çıxış edir. Uzun müddət gizli fəaliyyət göstərən "Krunk"
təşkilatı "Daşnaksütyun"un köməyi ilə DQMV uğrunda açıq mübarizəyə başlayır,
Dağlıq Qarabağın Ermənistanla birləşdirilməsini ("miatsum") nəzərdə tutan hərəkat
genişlənir.
1987-ci ilin sonları - 1988-ci ilin əvvəllərində silahlı erməni dəstələri
azərbaycanlıları Ermənistandan qovmağa başladılar və onlar əsasən Sumqayıta
yığışdılar. 1987-ci ilin sonları - 1988-ci ilin əvvəllərində Azərbaycanda ilk qeyri-
formal "Yurd" və "Çənlibel" vətənpərvər təşkilatları yarandı. 1988-ci ilin
əvvəllərində Stepanakertdə mitinq və nümayişlər başlandı. Bakıda ilk etiraz mitinqi
fevralın 19-da oldu. Fevralın 20-də Vilayət Sovetinin sessiyası Azərbaycan SSR
Ali Sovetinə DQMV-nin statusuna yenidən baxılmaq haqqında müraciət qəbul etdi.
56
İkili mövqe tutan Moskva həm Ermənistan, həm də Azərbaycan üçün bir-birinə
tam zidd olan bəyanatlar verirdi. Azərbaycanlıları dünya ictimaiyyətinin gözü
qarşısında rüsvay etmək məqsədi ilə ermənilər Ermənistandan gəlmiş çoxsaylı
qaçqınların olduğu Sumqayıtda fevralın 28 - 29-da pozğunluqlar törətdilər,
nəticədə 32 nəfər (onlardan 6-sı azərbaycanlı) həlak oldu. Sumqayıt hadisələrindən
sonra Ermənistanda qanlı antiazərbaycan kampaniyasının yeni dövrü başlandı.
Tezliklə çoxlu qeyri-formal erməni təşkilatları yarandı və bunlar Sovet Ordusu,
eləcə də xarici dövlətlərin hesabına silahlandırıldılar. Faktik olaraq
azərbaycanlılara qarşı genosid - soyqırımı başlandı, hətta Ermənistanda baş vermiş
zəlzələ də bunu dayandıra bilmədi. 225 nəfər öldürüldü, 185 kənd talan edilib
dağıdıldı, bu kəndlərdən 230 min nəfərdən çox azərbaycanlı qovulub çıxarıldı.
Nəticədə Ermənistanda bir nəfər də olsun azərbaycanlı qalmadı.
Moskva özünü üçüncü tərəf kimi tərəfkeşsiz göstərməyə çalışırdı, özü də bu
halda Azərbaycanla özgə ərazisini tutmağa çalışan Ermənistan arasında fərq
qoyulmurdu. Hər iki respublikada partiya rəhbərləri dəyişdirildi. Kamran Bağırovu
1988-ci ilin mayında Əbdürrəhman Vəzirov əvəz
etdi. Mayda Bakıda və respublikanın digər
şəhərlərində mitinqlər keçdi. Bu dövrdə "Çənlibel"
və "Bakı şəhəri alimlər klubu" azərbaycanlı əhali
arasında öz fəaliyyətini genişləndirdi. 1988-ci il
iyulun 12-də DQMV Sovetinin sessiyası Azərbaycan
SSR tərkibindən çıxmaq haqqında qərar qəbul etdi,
lakin SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti iyulun 18-
də DQMV-nin Azərbaycana mənsubluğunu
təsdiqlədi. Sentyabrda ermənilər Xocalı kəndinə
hücum etdilər, azərbaycanlıların Stepanakertdən
qovulmasına başlanıldı. Noyabrda ermənilər Şuşa yaxınlığındakı "Topxana" meşə
qoruğunda qeyri-qanuni zavod inşa etməyə başladılar. 1988-ci il noyabrın 18-də
Bakıda indiki Azadlıq (Lenin) meydanında fasiləsiz mitinqlər başlandı.
Mitinqçilərin əsas tələbləri Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzünə son
qoyulması idı. Bəzən mitinq iştirakçılarının sayı 1 milyon nəfərə çatırdı. Noyabrın
24-də hökumət xüsusi vəziyyət və komendant saatı elan edib, Bakıya və
respublikanın digər şəhərlərinə tanklar yeritdi. Dekabrın 4-də sovet qoşunları
Bakıda Lenin meydanındakı mitinqi
qovdular; bu zaman 3 nəfər həlak oldu, bir
çox adam həbs edildi. Mitinqin qovulmasından sonra Bakıda və respublikanın
digər şəhərlərində tətillər başlandı. Qorbaçov 1989-ildə SSRİ Ali Soveti Rəyasət
Heyətinin müdri oldu. O bundan sonra Sov.İKP MK-cəmiyyətdəki inhisarçı
mövqeyini ləğv etməyə başladı. SSRİ iqtisadiyyatı tədricən dağılırdı. 1989-cu il
yanvarın 12-də SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyəti qərar qəbul etdi ki, A.Volskinin
rəhbərliyi altında DQMV üzrə Xüsusi İdarə Komitəsi (XİK) yaradılsın. Mayın 6-
da SSRİ Nazirlər Sovetinin qərarı ilə DQMV idarə və müəssisələri Azərbaycan