366
Çələbi məlik Nəcəfin fəaliyyətinə nəzarəti daha da gücləndirmişdi. Məlik Nəcəfin
Nadir şaha təkrar şikayətindən sonra şah Hacı Çələbini yenidən yanına
çağırtdırmış, amma o, şahın hüzuruna getməkdən imtina etmişdi. Hacı Çələbi
1743-cü ildə məlik Nəcəfi öldürmüş, iranlıları Şəkidən qovaraq burada müstəqil
Şəki xanlığı yaratmışdı. Hacı Çələbi Şəki yaxınlığında yerləşən "Gələsən-görəsən"
qalasında möhkəm sığınacaq tapmışdı. 1744-cü il noyabrın 29-da Şəki üzərinə
hücum edən Nadir şahın qoşunları "Gələsən-görəsən" qalasında şəkililərin ciddi
müqaviməti ilə qarşılaşıb geriyə qayıtmağa məcbur
olmuşdu. 1745-ci ilin yazında İran qoşunları yenidən
"Gələsən-görəsən" qalasına hücum etdilər. Şəkililər
ciddi müqavimət göstərdilər, Nadir şahın Şəkinin
yandırılması barədə əmri də "Gələsən-görəsən"
qalasının müdafiəçilərinin mövqeyini qıra bilmədi.
1746-cı ildə "Gələsən-görəsən" qalasının 5 aylıq
mühasirəsi nəticəsində müdafiəçilərin ərzaq ehtiyatı
tükəndiyindən
Hacı
Çələbi
Nadir
şahın
ali
hakimiyyətini tanımaq məcburiyyətində qaldı. Nadir
şah 1747-ci ildə öldürüləndən sonra Hacı Çələbi özünü
Şəki xanı (1141 - 55) elan etdi. Hacı Çələbi xan Şəki xanlığının ərazisini
genişləndirməyə cəhd göstərdi: Təbriz və Qarabağ xanlıqları üzərinə bir sıra
uğursuz yürüşlər etdi. Hacı Çələbi xan öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək
məqsədi ilə oğlu Ağakişi bəyi qazıqumuxlu Məhəmməd Həsən xanın qızı ilə
evləndirdi. Bundan sonra Hacı Çələbi xan Qəbələ və Ərəş sultanlıqlarını özündən
asılı vəziyyətə saldı. Hacı Çələbi xan 1751-ci ildə Şəki xanlığı ərazisinə soxulmuş
gürcü çarı II İraklinin qoşunları üzərində qələbə çaldı. 1752-ci ildə Hacı Çələbi xan
Nizaminin qəbri yaxınlığındakı savaşda İrakli, gəncəli Şahverdi xan, qaradağlı
Kazım xan, naxçıvanlı Heydərqulu xan və irəvanlı Hüseynqulu xanın birləşmiş
qoşunları üzərində qələbə çaldı. Bu qələbədən sonra Qazax və Borçalı gürcü
qoşunlarından təmizləndi. Elə həmin ildə carlıların köməyinə gələn Hacı Çələbi
xan Carda gürcü qoşunlarını daha ağır məğlubiyyətə uğratdı. Hacı Çələbi xanın
1755-ci ildə Ağsunu uğursuz mühasirəyə almaqla Şirvanı tutmaq cəhdləri boşa
çıxdı. Hacı Çələbi xanın ölümündən sonra oğlu Ağakişi bəy Şəkinin xanı oldu,
lakin o, qayınatası qazıqumuxlu Məhəmməd Həsən xan tərəfindən öldürüldü.
Qubalı Fətəli xanın köməkliyi ilə Məhəmməd Həsən xan Şəkidən qovuldu, Hacı
Çələbi xanın Quba xanının ali hakimiyyətini tanıyan nəvəsi Hüseyn xan (1755 -
79) taxta çıxdı. 1767-ci ildə Şamaxı xanlığını tutan Hüseyn xanla Fətəli xanın
müttəfiq qoşunları onun ərazisini Quba xanlığı ilə Şəki xanlığı arasında
bölüşdürdülər. Lakin bölünmüş ərazi üstündə müttəfiqlər arasında baş qaldıran
narazılıqlar onunla nəticələndi ki, Hüseyn xan avar xanı və Şamaxının keçmiş xanı
Ağası xanla birlikdə Fətəli xanın qoşunları üzərinə hücuma keçdi, amma 1768-ci
ilin sentyabrında məğlub oldu. Şəki xanlığının hakimiyyəti altında olan Şamaxı
367
torpaqları da Quba xanlığına qatıldı. 1773-cü ildə müttəfiqlər Quba xanlığı üzərinə
yeni hücuma keçdilər, lakin yenə də məğlubiyyətə uğradılar. Hüseyn xanın 1779-
cu ildə ölümündən sonra Əbdülqədir xan Şəkinin xanı oldu (1779-81). 1781-ci ildə
Məhəmməd Həsən xan yenidən Şəkidə hakimiyyəti ələ keçirdi və Şəkinin xanı
oldu (1781 -95). Məhəmməd Həsən xan 1785-ci ildə qubalı Fətəli xan tərəfindən
məğlub edildi. Münasibətləri yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə Məhəmməd Həsən xan
Fətəli xanın bacısı ilə evləndi, Fətəli xan da Məhəmməd Həsən xanın bacısı ilə
evləndi. Lakin gürcü çarı İrakli ilə ittifaqa girən Məhəmməd Həsən xan 1788-ci
ildə yenidən Fətəli xanın üzərinə hücum etdi, ancaq Şamaxı yaxınlığında məğlub
oldu və Şəki xanlığı yenidən Quba xanlığından asılı vəziyyətə düşdü. Fətəli xanın
ölümündən sonra Məhəmməd Həsən xan bu asılılıqdan qurtardı və 1790-cı ildə
Şamaxı xanlarının hakimiyyətini bərpa etdi və onları öz təsiri altına aldı. 1795-ci
ildə Məhəmməd Həsən xanın ölümündən sonra Səlim xan Şəkinin xanı oldu (1795
- 1806). Rus qoşunları Gəncəni tutduqdan sonra Səlim xan qayınatası qarabağlı
İbrahimxəlil xanın məsləhəti ilə Şəki xanlığının Rusiya imperiyasının himayəsi
altına keçməsi haqqında 1805-ci il Kürəkçay müqaviləsini imzaladı. Sonra
Sisianovdan Şamaxı xanlığına qarşı yürüşdə iştirak etmək və ərazilərin bir hissəsini
almaq təklifi alan Səlim xan Şəki dəstələrini rus qoşunlarına köməyə göndərdi.
Lakin qarabağlı İbrahimxəlil xanın öldürülməsi Səlim xanı qəzəbləndirdi. O,
Rusiyanın himayəsindən imtina etdi və rus qarnizonunu Şəkidən qovdu. 1806-cı il
oktyabrın 22-də rus qoşunları Şəkini mühasirəyə aldılar və yerli əhalinin ciddi
müqavimətinə baxmayaraq, şəhəri tutdular. Səlim xan İrana qaçmaq
məcburiyyətində qaldı. Rusiyameylli xoylu Cəfərqulu xan Səlim xanın yerinə təyin
edildi və o, İrandan bir çox erməni ailəsini özü ilə Şəkiyə köçürdü. 1819-cu ildə
Rusiyanın Qafqazdakı hakimi general Yermolovun yaxın dostu, milliyyətcə erməni
olan rus generalı Mədotovun göstərişi ilə şəkili İsmayıl xanı zəhərlədilər və Şəki
xanlığı birdəfəlik ləğv edildi.
Şəki xan sarayı
- 1762-ci ildə Nuxada inşa
olunmuşdur. Saray ağacdan inşa edilib, amma onun
tikilməsi prosesində bir dənə də olsa mismardan istifadə
olunmamışdır. Sarayın fasadı boyaboy şəbəkə şəklində
şüşələnmiş aynabənddən ibarətdir. Sarayın fasadı və
daxili çoxlu oyma işlərlə bəzədilmişdir. Sarayın
divarlarında rəssam Firuz tərəfindən Nizaminin "Yeddi gözəl", "Xosrov və Şirin"
və "Leyli və Məcnun" poemalarının motivləri əsasında çəkdiyi rəsmlər vardır.
Güman edilir ki, bu möhtəşəm abidənin yaradıcısı ustad Abbasquludur.
Şəkidə müstəmləkə əleyhinə 1838-ci il üsyanı
- Şəki əyalətində
rəncbərlərin və əvvəllər vergilərdən azad olan maafların vəziyyəti daha ağır idi.
Yerli əyanlar və ruhanilər də Şəki əyalətinin rus komendantından narazı idilər.
Şəkinin keçmiş xanı Səlim xanın oğlu Hacı xan tərəfindən buraya göndərilmiş
Məşədi Məmməd adlı şəxs hələ 1837-ci ildə Şəkidə xırda dəstəyə başçılıq edirdi,