49
ərazisinin 10 min km
2
-ni itirdi və Azərbaycan SSR-in
ərazisi 86,6 min km
2
-ə bərabər oldu. Bu bəyanata
əsasən, Dağlıq Qarabağ ermənilərinə öz müqəddəratını
təyin etmək hüququ verilirdi. Lakin sonra Nərimanov
qətiyyətlə Qarabağa muxtariyyət verilməsi əleyhinə
çıxış etdi. Amma 1923-cü ilin iyulunda RK(b)P
Zaqafqaziya
Ölkə
Komitəsi
adından
gəlmiş
Orconikidze və Kirov Azərbaycan hökumətinə
məsləhət gördülər ki, Dağlıq Qarabağın muxtariyyətini təsdiq etsinlər və hökumət
bu "məsləhət"i sədaqətlə yerinə yetirdi. Beləliklə, Azərbaycan ərazisində Dağlıq
Qarabağ Muxtar Vilayəti (DQMV) yaradıldı. Ermənistan Naxçıvana da öz
iddialarını irəli sürürdü, lakin 1921-ci il martın 16-da Moskvada imzalanmış
Rusiya – Türkiyə müqaviləsinə əsasən, Türkiyə yalnız bir şərtlə öz qoşunlarını
Naxçıvan ərazisindən çıxarırdı ki, Rusiya Naxçıvanın Azərbaycanın tərkib hissəsi
olduğunu qəbul etsin və onu hər hansı bir üçüncü tərəfə verməsin. 1924-cü ilin
fevralında Azərbaycan SSR-in tərkibində Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist
Respublikası (Nax.MSSR) yaradıldı. 1922-ci ildən 1936-cı ilə qədər Azərbaycan
SSR Ermənistan və Gürcüstan SSR-lə birlikdə ZSFSR tərkibinə daxil oldu. 1936-cı
ildə ZSFSR ləğv edildi və Azərbaycan SSR ayrıca müttəfiq respublika kimi SSRİ-
nin tərkibinə daxil oldu. Yeni iqtisadi siyasətin (YİS) heyata keçirilməsi ilə
Azərbaycanın neftçıxarma və neft istehsalı sənayesi bərpa edildi. YİS
Azərbaycanın kənd təsərrüfatında da müsbət dəyişikliklərə səbəb oldu.
Sənayeləşdirmə neftlə yanaşı, Azərbaycanın digər sənaye sahələrinin də inkişafına
səbəb oldu. 1928-ci ildən etibarən kənd təsərrüfatında zorakılıqla kollektivləşdirmə
bütün kəndlilərdə narazılıq doğurdu və bu, 1930-cu ildə Gəncədə (Bitdili),
Naxçıvan MSSR-də (Keçili kəndi) və Nuxa - Zaqatala bölgəsində kəndlilərin
üsyanlarına səbəb oldu; üsyanlar sovet qoşunları tərəfindən yatırıldı. Mərkəzin
siyasətinə uyğun olaraq respublika rəhbərliyindəki milli kadrlar vəzifələrindən
uzaqlaşdırıldı və belə bir şəraitdə ermənilərin və rusların mövqeyi xeyli gücləndi.
Lakin çəkişmələr və hakimiyyət uğrunda daim aparılan mübarizə Azərbaycanın
siyasi və iqtisadi həyatına mənfi təsir göstərdi. Son hesabda isə mərkəz respublika
rəhbərliyini özünə sədaqətli olan milli kadrlardan birinə həvalə etməyi qərara aldı.
1932-ci ildə Mir Cəfər Bağırov Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin
(XKS) sədri, 1934-cü ildə isə həm də AK(b)P MK-nın birinci katibi vəzifəsinə
təyin edildi. Bu dövrdə SSRİ-də inzibati amirlik idarə sistemi və Stalinin
şəxsiyyətinə pərəstiş formalaşdı, ayrı cür düşünənlərə qarşı kütləvi repressiyalar
başlandı. Azərbaycanda repressiya prosesində 1937-ci ildən başlayaraq keçmiş
partiya və dövlət xadimlərindən R.Axundov, D.Bünyadzadə, Q.Vəzirov,
Ə.H.Qarayev, Q.Musabəyov, H.Sultanov, Ə.Xanbudaqov, S.Əfəndiyev və bir çox
başqaları tutulmuş və ya edam edilmişdilər. Repressiyaya məruz qalanlar arasında
Azərbaycan ziyalıları və mədəniyyətinin Məmmədkazım Ələkbərli, Əhməd Cavad,
50
Hüseyn Cavid, M.Mümtaz, Salman Mümtaz, Mikayıl Müşfiq, Əli Razi, Tağı
Şahbazi, Yusif Çəmənzəminli, Bəkir Çobanzadə və bir bir çox başqa görkəmli
nümayəndələri də olmuşdur. Həbs düşərgələrində minlərlə fəhlə, “etibarsız”
kəndlər və kəndli ailələri Qazaxıstan və Sibirə sürgün olunurdular. Repressiya
zamanı Azərbaycan SSR-dən cəmi 50 min nəfərə yaxın adam edam edilmiş, 100
mindən çoxu isə həbs düşərgələrinə salınmış və sürgün olunmuşdur. "Xalq
düşmənləri" ilə mübarizədə ümumi psixoz vəziyyətindən istifadə edən Ermənistan
SSR rəhbərliyi əsas zərbəni bu respublikada yaşayan azərbaycanlılara qarşı
yönəltdi. Şantaj hədə nəticəsində bir çox azərbaycanlı doğma yerləri tərk edib
qaçqın kimi Azərbaycana köçdü.
XX əsrin 30-cu illərinin sonlarına yaxın Azərbaycan SSR-in
iqtisadiyyatında müəyyən uğurlar qazanılmışdır: 62 iri müəssisə inşa edilib
istismara verilmiş, neft hasilatı, eləcə də yüngül sənaye müəssisələrində istehsal
olunan məhsulun həcmi artmışdır. Bu dövrədək Azərbaycanda artıq patriarxal və
kapitalist təsərrüfat formaları bütünlüklə ləğv edilmiş, dövlət iqtisadiyyatının və
ticarətdə dövlət inhisarının bölünməz hökmranlığı
bərqərar olmuşdur. Azərbaycan SSR-də sovet
hakimiyyəti
qurulan
kimi
“mədəni
inqilab”
başlanmışdır. Kommunist ideologiyasına görə, hər
hansı bir digər ideologiya mənəvi həyatdan
çıxarılmalı idi, buna görə də kommunistlər dinə qarşı
barışmaz mübarizə aparırdılar. Əgər XX əsrin 20-ci
illərinin əvvəllərində Şimali Azərbaycanda 3 minə
yaxın məscid var idisə, 30-cu illərin sonlarında
onlardan yalnız 20-yə qədəri qalmışdı. Köhnə kitablar və qədim əlyazmalar məhv
edilmiş, hətta Novruz bayramı da "əksinqilabi" elan olunmuşdu. 1922-ci ildən
Azərbaycan yazısının ərəb qrafikasından latın əlifbasına keçilməsinə başlanıldı və
bu proses 1928-ci ildə başa çatdırıldı. Türkiyə də Azərbaycanın təcrübəsini davam
etdirdi. Lakin bundan sonra türk xalqlarının daha da yaxınlaşacağından təşvişə
düşən sovet hökuməti 1940-cı ildə Azərbaycan yazısının, bu dilin fonetik
xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla rus qrafikası əsasında tərtib olunmuş yeni əlifbaya
- kiril əlifbasına keçilməsi haqqında qanun qəbul etdi. Bununla belə, savadsızlığın
ləğv edilməsi sahəsində böyük müvəffəqiyyətlər əldə olunmuş, 1931-ci ildən isə
ibtidai icbari təhsilə keçilmişdir. 1921-ci ildə Azərbaycan Politexnik İnstitutu,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutu, Şərqdə ilk konservatoriya, Ali İncəsənət
Məktəbi açılmışdır. 1930-cu illərin əvvəllərində Tibb İnstitutu təşkil edildi, 1934-
cü ildə Sənaye və Xalq Təsərrüfatı institutları açıldı. 1920-ci ildə Azərbaycan
Dövlət Muzeyi, 1936-cı ildə isə Azərbaycan İncəsənət Muzeyi yaradıldı. 1928-ci
ildə Respublika Kitabxanası qapılarını oxucuların üzünə açdı. 1923-cü ildə
"Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti" yaradıldı. 1932-ci ildə SSRİ EA
Zaqafqaziya filialının Azərbaycan bölməsi yaradıldı. 1926-cı ildə respublikada