41
baş vermiş döyüşdə Bakı Sovetinin qoşunları "İslam ordusu" tərəfindən
darmadağın edildi. Bundan sonra "İslam ordusu" bütün cəbhə boyu hücuma
keçərək az sonra Kürdəmiri və Şamaxını Bakı Sovetinin qoşunlarından azad etdi.
Almaniyanın vasitəçiliyi ilə Sovet Rusiyasının müdaxiləsi "İslam ordusu"nun
Bakıya daxil olmasını ləngitdi. Bakıda siyasi böhran başlandı - Bakı Sovetində
çoxluq təşkil edən əsərlər, menşeviklər və daşnaklar Türk - Azərbaycan
qoşunlarının Bakıya daxil olmasının qarşısını almaq məqsədi ilə 1918-ci il iyulun
25-də Bakı Sovetinin fövqəladə yığıncağında ingilislərin Bakıya dəvət olunmaları
və koalision hökumətin yaradılması haqqında qətnamə qəbul etdilər. 1918-ci il
iyulun 31-də Bakı Soveti öz səlahiyyətlərindən imtina
etdiyini bildirdi. Ele həmin gün Bakıda hakimiyyət
"Sentrokaspi Diktaturası" koalision hökumətinin elinə
keçdi. Formal olaraq hakimiyyət Xəzər donanmasının
zabit və matroslarının əlində idi, real hakimiyyət isə
“Erməni milli şurası”na, "Daşnaksütyun" partiyasına
və başqa erməni təşkilatlarına mənsub idi.
"Sentrokaspi Diktaturası"nın ilk addımlarından biri 1918-ci il avqustun
əvvəllərində ingilis qoşunlarının Bakıya dəvət edilməsi oldu. Onu dəvət edən
hökumətin oyuncaq olduğunu görən ingilis generalı Denstervil şəhərin bundan
sonra müdafiə edilməsinin səmərəsizliyini başa düşdü. 1918-ci il sentyabrın 15-də
ingilis qoşunları Bakını tərk etdilər, onların ardınca isə cəbhədəki erməni
qoşunlarının bir hissəsi və Sentrokaspi Diktaturası" hökumətinin üzvləri gəmi ilə
İrana getdilər. 1918-ci il sentyabrın 15-də "İslam ordusu" Bakıya daxil oldu. ADR
hökuməti Gəncədən Bakıya köçdü. 1918-cı ilin iyulunda ADR ərazisində
fövqəladə vəziyyət elan olundu və hərbi səfərbərlik keçirildi. 1918-ci il iyunun 21-
də dövlət bayrağı haqqında dekret, iyunun 27-də isə türk (Azərbaycan) dilinin
ADR-in dövlət dili kimi tanınması haqqında dekret verildi. 1918-ci il iyulun 30-da
ADR hökumətinin qərarı ilə Yelizavetpolun qədim adı – “Gəncə” özünə qaytarıldı,
Qaryagin qəzası Cəbrayıl qəzası adlandırıldı. 1918-ci il yayın axırları – payızda
Andronikin başçılığı ilə silahlı erməni banditləri Zəngəzurda və Naxçıvanda dinc
əhalini kütləvi surətdə qırmağa başladılar. Buna cavab olaraq ADR hökuməti
Xosrov bəy Sultanovun rəhbərliyi ilə Qarabağ general – qubernatorluğunu yaratdı.
Xosrov bəy Sultanov Qarabağ, Zəngəzur və Naxçıvanda ADR-in suverenliyini
bərpa edə bildi. Daşnak hökuməti "Böyük Ermənistan" yaratmaq ideyasını
Antantanın köməkliyi ilə diplomatik yolla da həyata keçirməyə cəhd göstərir,
Türkiyənin bir neçə vilayətinə, Gürcüstanın bir hissəsinə və Azərbaycanın böyük
bir hissəsinə (Zəngəzur, Naxçıvan və Dağlıq Qarabağ) iddia edirdi. Ermənistanla
müharibə faktik olaraq 1920-ci ilin yazınadək, yəni ADR-in Sovet Rusiyası
tərəfindən işğalınadək davam etmişdir. 1918-ci il oktyabrın 1-də ADR hökuməti
milliləşdirilmiş neft sənayesini özəlləşdirdi. Mudros barışığına əsasən, 1918-ci ilin
noyabrında türk qoşunları ADR ərazisindən çıxarıldı, 1918-ci il noyabrın 17-də isə
42
general V.Tomsonun başçılığı ilə Antanta qoşunları Bakıya yeridildi. Öz
fəaliyyətini bərpa edən Milli Şura 1918-ci il noyabrın 19-da "Azərbaycan
parlamentinin yaradılması haqqında" qanun qəbul etdi və onun əsasında 120
deputat birpalatalı parlamenti təşkil etməli idi. Parlamentdəki 120 deputat yerindən
44-ü keçmiş Milli Şura üzvləri üçün, 36 yer müsəlman, 21 yer erməni, 10 yer rus
əhalisi üçün, yəhudi, alman, gürcü və polyak icmalarının hərəsi üçünsə 1 yer
ayrılırdı. Bundan başqa, 3 yer həmkarlar təşkilatlarına, 1 yer Neft Sənayeçiləri
Şurasına və 1 yer Ticarət-Sənaye İttifaqına verilirdi. 1918-ci il dekabrın 7-də
Azərbaycan parlamenti fəaliyyətə başladı. Əlimərdanbəy Topçubaşov parlamentin
sədri seçildi. ADR-də qanunverici hakimiyyət parlamentə, icraedici hakimiyyət
isə parlament qarşısında məsul olan hökumətə mənsub idi. 1918-ci il dekabrın 26-
da Fətəli xan Xoyskinin başçılığı ilə 3-cü koalision hökumət təşkil edildi. 2 gündən
sonra general Tomson Azərbaycan hökumətini tamdığını bəyan etdi. ADR-in yeni
hökuməti Əlimərdanbəy Topçubaşovun başçılığı ilə Versal konfransına
nümayəndə heyəti göndərdi. Bu dövrdə ADR-in ərazisi 113,9 min km
2
, əhalisi isə
2,9 mln. nəfər (2 mln.-a yaxını müsəlman) idi. Fevralın 25-də parlamentin bütün
fraksiyaları tərəfindən dəstəklənən etimadsızlıq rəyi ilə əlaqədar olaraq Fətəli xan
Xoyskinin rəhbərlik etdiyi 3-cü ADR hökuməti istefaya çıxdı. 1919-cu il aprelin
14-də parlament N.Yusifbəylinin rəhbərliyi ilə 4-cü ADR hökumətini təsdiq etdi.
1919-cu il iyunun 21-də parlament 1920-ci il aprelin 20-də keçiriləcək Müəssislər
Məclisi seçkiləri ilə əlaqədar qaydaları qəbul etdi. 1919-cu ilin yayında Dövlət
Müdafiə Komitəsi yaradıldı. 1919-cu il iyunun 16-da ADR ilə Gürcüstan arasında
müdafiə paktı imzalandı. Pakta görə, əgər general Denikinin ordusu bu ölkələrdən
biri üzərinə hücum edərdisə, onda tərəflərdən hər biri digərinə köməyə gəlməli idi.
1919-cu ilin avqustunda polkovnik Həbib bəy Səlimovun komandanlığı ilə Milli
Ordunun alayları Muğandakı qiyamı yatırdı. 1919-cu il avqustun axırlarında Bakını
tərk edən ingilislər hərbi gəmilərinin bir hissəsini Azərbaycan hökumətinə verdilər
və bu, Azərbaycanın yenicə yaradılmaqda olan Xəzər dəniz donanmasının əsasını
təşkil etdi. 1919-cu il sentyabrın 1-də Azərbaycan parlamenti Bakı Universitetinin
təsis edilməsi haqqında qanun qəbul etdi. Sentyabrın 14-də ADR-in 4-cü hökuməti
istefaya getdi. 1919-cu il dekabrın 22-də N.Yusifbəylinin rəhbərliyi ilə ADR-in 5-
ci hökuməti təşkil edildi. 1920-ci il yanvarın 11-də Böyük Britaniya xarici işlər
naziri lord Kerzonun təqdimatı ilə Paris sülh konfransının Ali Şurası ADR-in
müstəqilliyini de-fakto tanımaq barəsində qərar qəbul etdi. 1920-ci ilin
əvvəllərində ADR ilə İtaliya arasında neft, neft məhsulları, pambıq və yun
verilməklə əvəzində silah və hərbi sursat alınması haqqında müqavilə imzalandı.
1920-ci il fevralın 11-də Azərbaycan Kommunist Partiyası (AKP) təsisçilərinin
Bakıda I qurultayı oldu. Bu partiya Sovet Rusiyasının köməyi ilə Azərbaycanda
dövlət çevrilişi etməyə hazırlaşırdı. 1920-ci il martın 20-də Azərbaycan
Demokratik Respublikası ilə İran arasında sülh və dostluq haqqında müqavilə
imzalandı. 1920-ci ilin mart - aprel aylarında Milli Ordunun H.Səlimovun rəhbərlik