35
dövrü idi. Atropatenalılar ermənilərə böyük təsir göstərmişdilər. Strabon yazır ki,
atropatenalılar "necə deyərlər, ermənilərin adətlərini yaradanlardır". Ermənistanda
atropatenalıların məskunlaşdığı çoxlu, o cümlədən erməni müəlliflərinin hələ VIII
əsrdən göstərdikləri Masis (Ararat) kimi yerlər var idi. Ermənistanın
atropatenalılardan törənmiş bir sıra naxarar nəsilləri (məsələn: Murasanlar)
Ermənistanın dövlət iyerarxiyasında mühüm yerlər tuturdular. Qədim erməni
dilində Midiya dilindən alınma sözlər meydana çıxdı. Eramızın I əsrində
Atropatenanın "parfiyalaşması" məişətdə, memarlıqda və həyatın digər sahələrində
kifayət qədər güclü idi. Atropatena ərazisində Parfiya şahlarının pulları, əsasən də
draxma geniş yayılmışdı. Eyni zamanda, Atropatena mədəniyyətinin Parfiyaya
təsiri də xeyli çox idi. Antik müəlliflərin tez-tez "parfiyalıları" "midiyalılar"
adlandırması da bunu təsdiq edir. Atropatenada sitayiş edilən əsas din zərdüştilik
idi. Ellinizm dövründə Atropatenada zərdüştiliyin mövqeyi saxlasa da, o hələ də
burada hakim din olaraq qalırdı. Atropatenanın Parfiya ilə yaxınlaşması zamanı
bütün xaricilərlə savaşlarında zərdüştilik onların bayrağına, özünüdərkinə çevrildi.
Ərəb tarixçilərinin məlumatlarına görə, bu dövrdə Atropatenada yeni Avesta
zərdüştiliyinin ocağı meydana gəlir və Şiz (müasir Təxt-i Süleyman şəhərciyi)
şəhərindəki alovlu məbəd onun mərkəzinə çevrilir və sonralar Adurquşnasp adı ilə
tanınır. Atropatena Sasanilər dövləti tərkibində olan zaman Adurquşnasp
məbədinin rolu və əhəmiyyəti o qədər böyük idi ki, hətta Sasani şahları taxta
çıxandan sonra müqəddəs oda sitayiş etmək üçün buraya gəlirdilər.
Atropatilər
- əsası e.ə. 321-ci ildə Atropatenanın birinci hökmdarı Atropat
tərəfindən qoyulmuş hökmdar sülaləsi. Atropatilər sülaləsinin bütün
hökmdarlarının adlarını bilmirik, belə ki, Atropatena heç də həmişə antik
mənbələrin əhatə dairəsinə düşməmişdir. Mənbələrdə Atropatilər sülaləsi
hökmdarlarından Atropat, Artabazan, Mitridat, Artavazd, Ariobarzan, II
Ariobarzan və II Artavazdın adları çəkilir; Atropatilər sülaləsinin sonuncu
hökmdarı isə Atropatenanı eramızın 20-ci ilinədək idarə edən II Ariovast idi.
Atropatilər hökmdar sülaləsi eramızın əvvəllərində Parfiya Arşakilər sülaləsinin
kiçik qolu ilə əvəz olunmuşdu, sonuncu isə Atropatenanı, görünür ki, onun
Sasanilər tərəfindən işğalınadək idarə etmişdir.
Attika
- Orta Yunanıstanda, Afinanın özünün və kənd təsərrüfatı ilə məşğul
olan ətraf ərazilərdən ibarət olan Afina polisinin yerləşdiyi vilayət.
Attila
(406 - 453) - 434 - 453-cü illərdə hunların qüdrətli hökmdarı. Attila
qardaşı Bleda ilə birlikdə hunlara rəhbərlik edirdi; Bleda mülki işlərə baxırdı,
Attila isə qoşunlara sərkərdəlik edirdi. 445-ci ildə qardaşının ölümündən sonra
Attila hunların təkhakimiyyətli hökmdarı oldu. İqamətgahı Pannoniyada yerləşən
istedadlı sərkərdə və rəhbər olan Attilanın dövründə hunların tayfa ittifaqının
hakimiyyəti şərqdə Qafqaz dağlarına qədər, qərbdə - Reyn çayına kimi, şimalda -
Danimarka adalarınadək genişləndi, cənubda isə Dunayın sağ sahilini əhatə etdi.
Müasirlərinin "allahın bəlası" adlandırdıqları Attilanın başçılığı ilə 447-ci ildə
36
hunlar Frakiya və İlliriyanı talan edib, 70 şəhər və qalanı
dağıdaraq Fermopilə və Konstantinopolun ətrafına kimi irəliləyə
bildilər. Şərqi Roma imperiyasının hunlara ödədiyi xərac xeyli
artırıldı. Attila 451-ci ildə Qalliyaya soxuldu və Katalaun
çölündə ömründə ilk dəfə böyük açıq savaşa girərək Qərbi
Roma imperiyasının və onun müttəfiqlərinin qoşunları ilə
vuruşdu. Burada həlledici qələbəyə nail ola bilməyən Attila 452-ci ildə Şimali
İtaliyanı talan etdi, Akvileya şəhərini dağıtdı, Paduya, Milan və s. şəhərləri ələ
keçirdi. Roma papası I Leonun Attila ilə danışıqlarından sonra Roma şəhəri ödənc
verməklə hunlardan xilas edildi. Pannoniyaya qayıdıb Şərqi Roma imperiyasına
qarşı yürüşə hazırlaşan Attila qəflətən açılan burun qanaxmasından vəfat etdi.
Attilanın ölümündən sonra hun tayfa ittifaqı dağıldı.
Avarayr çölü
- Cənubi Azərbaycanda, Maku şəhəri yaxınlığında yerləşir.
451-ci il mayın 26-da hunlarla ittifaqda olan Sasani qoşunları Avarayr çölündə
Vardan Mamikonyanın başçılıq etdiyi üsyançıları məğlub etdilər.
avarlar
- V əsrdə Mərkəzi Asiyada meydana çıxmış iri tayfa ittifaqı. İttifaq
tərkibində aparıcı rolu köçəri maldar türkdilli tayfalar oynayırdılar. VI əsrin
ortalarında Şərqi Avropaya gələn avarlar Xəzərin qərb sahilləri boyu çöllərə
yayıldılar. Avarların ilk elçiləri 558-ci ildə Bizans
imperiyasına - imperator Yustinianın yanına gəlmiş, hərbi
ittifaq bağlamağı təklif etmiş və məskunlaşmaq üçün
onlara yer verilməsini xahiş etmişlər. Bizans avarlardan
özünə düşmən olan türkdilli bulqar və sabir tayfalarına,
habelə slavyanlara - antlara qarşı mübarizədə istifadə
etmişdir. Avarlar 567-ci ildə german lanqobard tayfası ilə
birlikdə Pannoniyanı tutdular. Burada bir neçə yürüşdən və
yeni tayfaların birləşdirilməsindən sonra məşhur sərkərdə
Bayanın başçılığı ilə Avar xaqanlığının əsası qoyuldu.
Pannoniyada möhkəmləndirilmiş konsentrik çevrəli
"xrinq" – lər qala sistemi yaradılmışdı Avarla Pannoniyadan slavyanlara, franklara,
lanqobardlara. gürcülərə və digər tayfalara habelə onlara xərac verməyə başlayan
Bvansa qarşı basqınlar edirdilər. Avarlar Frank dövlətinə də basqınlar edirdilər.
Lakin daxili çəkismələr və fəth edilmiş tayfaların üsyanları avarların hərbi
qüdrətinin tənəzzülünə və xaqanlığın dağılmasına səbəb oldu. VII min ortalarında
avarlar Qara dənizin şimal ətrafından sıxışdırılıb çıxarıldı, türkdilli bulqarlar
tərəfindən 680-ci ildə yaradılmış Bulqar çarlığı isə onları cənubdan sıxışdırmağa
başladı. Avarlar 790-cı ildə Böyük Karlın frank ordusu tərəfindən tamamilə
darmadağın edildilər, 796-cı ildə isə əsas "xrinq"lər süqut etdi. Sonralar avarlar
Qara dənizin qərb sahilləri və Dunayboyu ərazilərin yerli əhalisi ilə tamamilə
qaynayıb-qarışdılar.