39
avtarkiya bir dövlətin digərlərindən siyasi və iqtisadi cəhətdən asılı olmamasını
bildirir.
avtokratiya
- nəzarətsiz və qeyri-məhdud tamhakimiyyətlilik forması.
Tarixçilər Qədim Şərqin ibtidai monarxiyalarını, Roma və Bizans imperiyalarının
idarəçilik formalarını, yeni dövrün mütləqiyyət monarxiyalarındakı despotizmi
avtokratiyaya aid edirlər.
avtoritarlıq
- bir şəxsin (monarxın, diktatorun) istibdad hakimiyyəti ilə
bağlı olan dövlət sistemində hökumətə sözsüz tabe olmaq.
avuar
- bankın başqa dövlətlərin banklarında xarici valyuta, qiymətli kağız
və qızıl ilə saxlanılan vəsaitləri.
azad olunmuşlar
- Qədim Yunanıstanda və Qədim Romada sahibi
tərəfindən azadlığa buraxılmış və ya azadlığını özü satın almış, amma əvvəlki
ağasından müəyyən dərəcədə asılı qalan keçmiş qullar.
Azərbaycan (tarixi)
- tarixi Azərbaycanın ərazisi Cənubi Qafqazın mərkəzi
və şərqində və müasir İranın şimal-qərbində yerləşən Azərbaycan relyefinin
hündürlüyü - 28 m-dən (Xəzər sahilləri) 4821 m-dək (Savalan dağı) olan düzənlik
və dağlar ölkəsidir. Azərbaycan ərazisində iri
ovalıqlar vardır və onlardan ən genişi Kür-Araz
ovalığıdır. O bir neçə ovalıqdan ibarətdir. Dəvəçi
ovalığı da iridir. Azərbaycan əsasən dağlıqlardan
ibarətdir. Azərbaycanın torpaq örtüyü xeyli
rəngarəngdir - yarımsəhra və subtropikdən dağlıq
tundrayadək rəngarənglik vardır. Azərbaycandan keçən ən iri çaylar Kür, Araz və
Səfidrud (Qızılüzən) çaylarıdır. Tarixi Azərbaycanın əraziləri şərqdə və cənub-
şərqdə Xəzər dənizi ilə əhatələnir. Azərbaycanın ən böyük gölü Urmiya gölüdür.
Azərbaycanın təkində zəngin faydalı yataqlar, xüsusilə də neft və qaz yataqları
vardır. Burada habelə dəmir, manqan, titan, xrom, mis, kobalt, arsen, molibdən,
qurğuşun, gümüş, qızıl, civə filizləri, kükürd, daş duz, çaxmaq daşı, mərmər və s.
tikinti materialları vardır. Azərbaycan ərazisində çoxlu miqdarda mineral sular
vardır. Bunlardan öz müalicəvi əhəmiyyəti ilə seçilənlər İstisu, Badamlı, Sirab,
Turşsu, Qalaaltı və s. sularıdır. 11 iqlim qurşağından 9-u Azərbaycan ərazisindədir.
Azərbaycanın heyvanat aləmi müxtəlif heyvanlar, quşlar və balıqlarla təmsil
olunur. Azərbaycan zəngin və qədim tarixə malik ölkədir. Tarixi Azərbaycanın
ərazisində yaşayan əsas millət azərbaycanlılardır. 1828-ci ildə bağlanmış
Türkmənçay müqaviləsinin şərtlərinə əsasən, Azərbaycan ərazisi Rusiya ilə İran
arasında iki yerə bölünmüşdür. Elə o dövrdən də "Şimali Azərbaycan" və "Cənubi
Azərbaycan" məfhumları meydana gəlmişdir. Bunların arasındakı sərhəd əsas
etibarilə Araz çayı hesab olunur. 1918-ci ildən 1920-ci ilədək Şimali Azərbaycan
ərazisində müstəqil Azərbaycan Demokratik Respublikası (ADR) mövcud
olmuşdur. Qırmızı Ordu tərəfindən işğal edilən Şimali Azərbaycan "Azərbaycan
SSR" kimi SSRİ-nin tərkibinə daxil olmuşdur. Hazırda tarixi Azərbaycanın
40
ərazisinin yalnız kiçik bir hissəsində (
1/
3
-ə qədər hissəsində) müstəqil dövlət -
Azərbaycan Respublikası mövcuddur.
Azərbaycan atabəyləri dövləti
- bax: Eldənizlər dövləti.
Azərbaycan Demokratik Respublikası
(ADR) - 1918-ci il mayın 28-dən
1920-ci il arelin 28-dək Şimali Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş demokratik
respublika. Gürcüstanın öz müstəqilliyini elan etməsindən və Zaqafqaziya
Seyminin faktik olaraq dağılmasından sonra keçmiş
seymin Azərbaycan fraksiyası 1918-ci il mayın 27-de
fövqəladə yığıncaq keçirərək özünü Azərbaycanın
Müvəqqəti Milli Şurası elan etdi və M.Ə.Rəsulzadə
şuranın sədri seçildi. 1918-ci il mayın 28-də
Müvəqqəti Milli Şuranın birinci iclasında Azərbaycanın
müstəqilliyi haqqında bəyannamə qəbul edildi və
Azərbaycan Demokratik Respublikasının (ADR)
yaradılması bəyan edildi. Elə həmin iclasda başda Fətəli
xan Xoyski olmaqla ADR-in birinci hökuməti təşkil
edildi.
Elə
o
zaman
yaradılmış
Ermənistan
Respublikasının hökuməti xahiş etdi ki, İrəvan şəhərini
özünə paytaxt etmək üçün ona versinlər. Müvəqqəti
Milli Şura ermənilərin Dağlıq Qarabağa iddialarından birdəfəlik əl çəkmələri şərti
ilə İrəvanı Ermənistana verməyə razılaşdı. Lakin İrəvanı aldıqdan sonra
Ermənistanın daşnak hökuməti Zəngəzuru, Naxçıvanı və Dağlıq Qarabağı tutmağı
qarşısına məqsəd qoydu. 1918-ci il iyunun 4-də Batumda imzalanmış müqaviləyə
əsasən, Osmanlı imperiyası ilk xarici dövlət kimi ADR-in müstəqilliyini tanıdı.
Osmanlı hökuməti "ictimai asayişə təhlükə yarandıqda" ADR-ə hərbi yardım
göstərməyi öz öhdəsinə götürdü və elə oradaca M.Ə.Rəsulzadə və M.H.Hacınski
ADR-ə hərbi yardım göstərilməsini xahiş etdilər. İyunun birinci yarısında türk
qoşunları Şimali Azərbaycan ərazilərinə daxil oldular.
İyunun 12-də Bakı Soveti Kürdəmiri zəbt etdi. 1918-ci
il iyunun 15-də Milli Şura və ADR hökuməti Gəncəyə
köçdü. İyunun 17-də keçirilmiş iclasda 6 ay
müddətində Müəssislər Məclisinin çağırılmasını təmin
etmək öhdəliyi götürüldü, Müvəqqəti Milli Şura
özünün buraxıldığını bəyan etdi və hakimiyyəti
bütünlüklə hökumətə verdi. Elə həmin gün ADR-in 2-ci hökuməti təşkil olundu.
Əvvəlki hökumətin 6 üzvü və 6 yeni nazir 2-ci hökumətə daxil oldu. 2-ci hökumətə
də Fətəli xan Xoyski rəhbərlik edirdi. 1918-ci il iyunun 23-də hökumət ADR-in
bütün ərazisində hərbi vəziyyət elan etdi. Türkiyə ordusunun 5-ci piyada diviziyası
ilə Ə.Şıxlinskinin rəhbərlik etdiyi Müsəlman Milli Korpusunun birləşdirilməsi
əsasında "İslam ordusu" yaradılmışdı. Bakı Sovetinin qoşunları iyunun 27-də
Göyçaya yaxınlaşdılar. 1918-ci il iyunun 27-si - iyulun 1-də Göyçay yaxınlığında