45
Ordusu hissələrinin köməyi ilə Kərkicahan qəsəbəsini tutub yandırdılar. Bununla
belə, Azərbaycan Respublikasının rəhbərliyi baş verənlərə etinasız yanaşır,
müxalifətin Milli Ordunun yaradılması haqqındakı teləblərini hər dəfə müxtəlif
bəhanələrlə rədd edirdi. Fevralın 25 - 26-da erməni birlikləri Sovet Ordusunun
köməyi ilə AR-in rəhbərliyi tərəfindən taleyin hökmünə buraxılmış Xocalı şəhərini
tutub, 613 nəfər dinc azərbaycanlı sakini - qocaları, qadınları və uşaqları
vəhşicəsinə qətlə yetirdilər. Martın 2-də AR BMT-yə qəbul edildi. Xocalı
qətliamından sonra Azərbaycan Respublikasının
prezidenti A.Mütəllibov martın 6-da istefaya
getməyə məcbur oldu. Hökumət boşluğu yarandı.
Prezidentin vəzifəsini AR Ali Sovetinin sədri Yaqub
Məmmədov icra etdi. Hakimiyyət uğrunda mübarizə
nəticəsində mayın 8-də Şuşa ermənilərə verildi,
mayın ortalarında isə Azərbaycan qoşunları Laçın
rayonu ərazisindən çıxarılmağa başlandı. Mayın 14-
də Mütəllibovun tərəfdarları AR Ali Sovetinin sessiyasında onu yenidən
hakimiyyətə qaytardılar. Bütün bunları qeyri-konstitusion adlandıran AXC öz
tərəfdarlarının köməyi ilə mayın 15-də Ali Sovetin binasını tutdu. AXC
liderlərindən olan İsa Qəmbər AR Ali Sovetinin sədri seçildi və o, Ali Sovetin
özünü buraxmasına və qanunverici səlahiyyətlərin Milli Məclisə verilməsinə nail
oldu. Hakimiyyət faktik olaraq AXC-nin elinə keçdi. Mayın 17-də ermənilər Laçın
rayonunu işğal etdilər. Mayın 27-də Milli Məclis AR-
in yeni dövlət himnini qəbul etdi. İyunun 7-də
keçirilmiş seçkilər nəticəsində Əbülfəz Əliyev
(Elçibəy) Azərbaycan Respublikasının prezidenti
seçildi. İyunun 10-da AR Avropada Təhlükəsizlik və
Əməkdaşlıq Təşkilatına (ATƏT), az sonra isə
YUNESKO təşkilatına qəbul edildi. 1992-ci ilin
yayında Ağdərə əməliyyatı nəticəsində Azərbaycan
qoşunları xeyli uğurlar əldə etdilər. Avqustun 15-də
milli pul vahidi - manat dövriyyəyə buraxıldı.
Sentyabrın 22-də AR Avropa Yenidənqurma və
İnkişaf Bankına (AYİB) üzv oldu. 1993-cü ildən
Azərbaycanda ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrinə
qəbul imtahanları test üsulu ilə keçirilməyə başlandı və bu, daha bilikli və istedadlı
gənclərin həmin məktəblərə daxil olmasına imkan verdi. Novruz bayramı, Qurban
bayramı və s. geniş qeyd olundu. Köhnə məscidlərin bərpasına və yenilərinin
inşasına başlanıldı. Türkiyə Respublikası ilə elmi və mədəni əlaqələr
möhkəmləndi, lakin Rusiya Federasiyası ilə onilliklər ərzində yaranmış belə
əlaqələr zəiflədi, İran İslam Respublikası ilə siyasi münasibətlər xeyli gərginləşdi.
Azərbaycan Respublikası daxilində iqtisadi tənəzzül daha da dərinləşdi; istehsal
46
gücünün yalnız 25 - 30%-dən istifadə olunurdu. Ermənistanla davam edən
müharibə də iqtisadiyyata ağır zərbə endirirdi. Respublikada yarım milyondan artıq
qaçqın və köçkün var idi. İqtisadiyyatı köhnə inzibati amirlik sistemi ilə idarəetmə
ləğv olunmuş, yenisi isə hələlik yaradılmamışdı. İqtisadiyyat pozunuq vəziyyətdə
idi, respublikanın təbii sərvətləri, Azərbaycan məhsullarının satılmasından əldə
edilən valyutası əsasən xarici banklardakı şəxsi hesablara köçürülməklə talan
edilirdi. Cəmiyyətdə kəskin şəkildə əmlak baxımından təbəqələşmə prosesi
gedirdi: bir ovuc adam zənginləşir, əhalinin 60 - 70%-i isə dilənçilik həddində
yaşayırdı. İşsizlik durmadan artırdı. Daxili və xarici siyasətdəki uğursuzluqlar və
çatışmazlıqlar ilk növbədə Azərbaycan Respublikası rəhbərliyinin kadr siyasəti ilə
bağlı idi və onun nəticəsində səriştəsiz adamlar, xüsusilə də AXC üzvləri idarəetmə
aparatına cəlb edilmişdi. 1993-cü il aprelin 6-da ermənilər Kəlbəcər rayonunu işğal
etdilər. Azərbaycan qoşunlarının Ağdərə əməliyyatı da son hesabda uğursuzluqla
nəticələndi. Müharibənin davam etdirilməsi, böyük itkilər, hərbi uğursuzluqlar,
iqtisadi tənəzzül, Azərbaycan Respublikasının rəhbərliyindəki siyasi çəkişmələr
xalqın səbir kasasını daşdırdı. Azərbaycan Respublikasının hökuməti xalq
arasındakı dayaqlarını itirir, AXC nüfuzdan düşürdü. İyunun 4-də Surət
Hüseynovun rəhbərliyi altında ordu hissələrinin Gəncədə qiyamı nəticəsində
Azərbaycanda vətəndaş müharibəsi təhlükəsi yarandı. Özünün siyasi zəifliyini hiss
eləyən Azərbaycan Respublikasının rəhbərliyi iyunun 9-da təcrübəli və müdrik
siyasətçi olan Heydər Əliyevi Bakıya dəvət etməyə məcbur oldu. H.Əliyev iyunun
15-də Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sədri seçildi. Bir neçə gündən sonra
Azərbaycan Respublikasının prezidenti Elçibəy qəflətən Bakını tərk edib doğma
kəndi Kələkiyə (Naxçıvan) getdi və dəfələrlə göstərilən cəhdlərə və edilən
müraciətlərə baxmayaraq, o, Bakıya gəlməkdən imtina etdi. İyunun 24-də
Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti Azərbaycan Respublikası prezidentinin
səlahiyyətlərinin icrasını H.Əliyevə verdi. H.Əliyevin televiziya ilə Talış - Muğan
zonasının əhalisinə müraciətindən sonra avqustun 21 - 23-də keçən kortəbii
mitinqlər nəticəsində Əlikram Hümbətovun hələ iyunda Azərbaycanın 7 cənub
rayonunda yaratdığı "Talış - Muğan Respublikasında üzərinə götürdüyü
hakimiyyət ləğv olundu. Avqustun 29-da referendum iştirakçılarının əksəriyyəti
Elçibəyə etimadsızlıq göstərdi. Sentyabrın 24-də Azərbaycan Respublikası MDB-
yə daxil oldu. 1993-cü il oktyabrın 3-də H.Əliyev Azərbaycan Respublikasının
prezidenti seçildi. Azərbaycan ordusunun təşkilində əvvəllər buraxılmış ciddi
səhvlər nəticəsində, xüsusilə də Azərbaycan qoşunlarının həddən ziyadə
siyasiləşməsi ucbatından Ağdam (23 iyul), Cəbrayıl (18 avqust), Füzuli (23
avqust), Qubadlı (31 avqust) və Zəngilan (25 oktyabr) rayonlarından ordumuz
geriyə çəkilməyə məcbur oldu. Bütün bu rayonlar isə erməni qoşunları tərəfindən
işğal edildi. BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən Ermənistanın işğal etdiyi
əraziləri azad etməsini nəzərdə tutan 822, 853, 874 və 884-cü qətnamələrin qəbul
edilməsinə baxmayaraq, Ermənistan rəhbərliyi Azərbaycana qarşı təcavüzünü