33
müddət Selevkilər dövlətindən asılılığı qəbul etmək məcburiyyətində qalır. E.ə.
190-cı ildə Maqneziya yaxınlığında döyüşdə III Antiox romalılara məğlub
olduqdan sonra Atropatena yenidən tam müstəqillik əldə edir. Strabonun
bildirdiyinə görə, e.ə. II əsrin ortalarında iki erməni çarlığı işğalçı siyasətə
başlayaraq Atropatenanın "Kaspiana, Favnitida və Basoropeda" vilayətlərini tutur.
E.ə. II əsrin ortalarında Atropatenanın güclənməkdə olan Parfiya ilə müttəfiqlik
münasibətləri yaranır. Bu yaxınlaşmada atropatenalılarla parfiyalıların dil
baxımından yaxın olmalarının və eyni dinə - zərdüştiliyə sitayiş etmələrinin
mühüm əhəmiyyəti var idi. Az sonra Parfiya ilə Roma Yaxın Şərqdə ağalıq etmək
üstündə öz aralarında mübarizəyə başlayırlar. Atropatena, Ermənistan və Qafqaz
Albaniyasında parfiyalıların mövqeyi möhkəmlənir və onlar bu ölkələrin daxili
işlərinə qarışmağa başlayırlar. E.ə. I əsrin birinci yarısında Atropatena hökmdarı
Mitridat qüvvətlənən erməni dövlətinin çarı II Tiqranın qızı ilə evlənməklə onunla
sülalə nikahı bağlayır. Ona görə də Roma sərkərdəsi Lukullun Ermənistana
soxulması zamanı Atropatena hökmdarı özünün on yeddi minlik zirehli süvarisi ilə
II Tiqranın yardımına gəlir. Romalılarla Tiqranakert yaxınlığında döyüş ərəfəsində
Tiqran mərkəzə komandanlığı özünə götürür, sağ cinahı isə Atropatena hökmdarı
Mitridata etibar edir. Amma müttəfiq qoşunlar romalılar tərəfindən məğlubiyyətə
uğradılır. E.ə. 68 və 67-ci illərdə Atropatena Atropatenada dövriyyədə olmuş
Makedoniyalı İsgəndərin sikkəsi hökmdarı Mitridatın iştirakı ilə erməni qoşunları
Lukull üzərində bir neçə qələbə çaldılar. Sonra Atropatenanı tutan Parfiya
qoşunları Ermənistana soxuldu. E.ə. 36-cı ildə Roma hökmdarlarından biri olan
Antoni Parfiya üzərinə yürüş etdi. Antoni Ermənistandan Atropatenaya soxuldu.
Atropatena çarı Artavazd (Artabaz) 16 minlik süvarisi ilə Antoniyə qarşı Parfiya
çarı ilə ittifaqda çıxış. ctdi. Öncə Antoni işğalçılardan uzunmüddətli müdafiə üçün
hazırlanmış Atropatena qalası Fraaspanı mühasirəyə aldı. Fraaspanın mühasirəsinin
uzanması Roma legionerlərinin nizamını pozdu. Mühasirəyə alınmış Fraaspadakı
atropatenalılar romalılara qarşı cəsarətli əks-hücum təşkil etdilər. Qışın
yaxınlaşmağından təşvişə düşən Antoni mühasirə maşınlarını Fraaspa ətrafında
qoyub Atropatenadan geriyə çəkildi. Romalıların Atropatenada məğlub olmalarının
əsas səbəblərindən biri burada onlara qarşı mübarizənin ümumxalq xarakteri
alması idi və Fraaspanın qəhrəmancasına müdafiəsi də bunu sübut edir. Atropatena
hökmdarı Artavazd xeyli qənimət ələ keçirir. Lakin bu qələbədən az sonra
müttəfiqlər arasında atropatenalılarla parfiyalılar arasında inciklik baş verir.
Parfiya hökmdarı bütün Atropatenanı özünə tabe etmək fikrinə düşür. E.ə. 35-ci
ildə Artavazd Antoniyə sülh və dostluq təklifi ilə müraciət edir. E.ə. 34-cü ildə
Antoni Ermənistanı tutur. Elə həmin ildə də Antoninin oğlu Aleksandr Atropatena
hökmdarı Artavazdın qızı İotapa ilə nişanlanır. E.ə. 33-cü ildə Antoni parfiyalılara
qarşı yürüşə hazırlaşırdı, lakin Oktavianla aralarında baş vermiş münaqişə üzündən
o, Atropatena hökmdarının yanında cüzi qoşun qoyub qərbə qayıtmağa məcbur
oldu. Antoninin geriyə çağırdığı Roma qoşunlarından məhrum olan Artavazd
34
parfiyalılarla müharibədə məğlubiyyətə uğradı və əsir götürüldü, Atropatena isə
Parfiya şahı tərəfindən Ermənistan çarına verildi. Lakin az sonra Artavazd azadlığa
çıxdı və e.ə. 31-ci ildə Aksi burnu yaxınlığındakı savaş ərəfəsində hətta Antoniyə
köməkçi qoşunlar da göndərdi. Bundan sonra isə Roma imperatoru Oktavian
Ermənistanı Artavazda verdi və o buranı e.ə. 20-ci ilədək idarə etdi. Oktavian
Artavazdın qızı, Antoninin oğlunun nişanlısı İotapanı da atasına qaytardı. E.ə. 20-
ci ildə Artavazdın xeyli müddət Romada yaşamış oğlu II Ariobarzan Atropatenanın
hökmdarı oldu. Tasitin yazdığına görə, eramızın 1-ci ilinə yaxın Oktavian "yenə bu
xalqı (erməniləri) Artabazın oğlu hökmdar Ariobarzanın tabeliyinə verdi". Bir
qədər keçdikdən sonra Ariobarzan öldü və Oktavian Ermənistanı onun oğlu
Artavazda verdi. Artavazd bir neçə il Ermənistanı idarə etdi və Oktavianın
ölümündən bir qədər əvvəl qətlə yetirildi. Atropatenanı eramızın 20-ci illərinə
qədər idarə edən sonuncu Atropatilər hökmdarı isə Ariobarzanın oğlu II Ariovast
olmuşdur.
Az sonra Qafqaz Albaniyasında, Ermənistanda və İberiyada olduğu kimi,
Atropatenada da hakimiyyət Parfiya Arşakilər sülaləsinin kiçik qoluna keçdi.
Atropatena və Parfiyanın yaxınlaşmalarının yuxarıda sadalanan səbəblərinə daha
bir ümumi məqsəd də əlavə oldu - "ellinliyə" (o zaman
Romanın Liri kimi qavranılırdı) qarşı mübarizə.
Atropatena Arsakilərinin dövründə faktik olaraq
Atropatena Parfiyanın bir hissəsinə çevrilmişdi. Sonuncu
isə öz növbəsində monolit imperiya olmayıb ayrı-ayrı
vilayətlərə bir çox hallarda özlərini sərbəst idarə edən
şəhərlərə bölünürdü. Bunlardan biri də Atropatena idi. Eramızın 70-ci illərində
alanların dağıdıcı yürüşləri zamanı Atropatena Parfiya şahı I Vologezin qardaşı
Pakor tərəfindən idarə olunurdu. Eramızın 213 - 223-cü illərində sonuncu Parfiya
şahları arasında baş verən ara müharibələri dövründə Atropatena qısa müddət
ərzində müstəqillik əldə etdi. 227-ci ildə Xəzər dənizi sahilindəki Dərbənd keçidi
vasitəsilə Qafqaz Albaniyasına və Atropatenaya ilk dəfə olaraq türk tayfalarının -
hunların və sabirlərin ön dəstələrinin yürüşləri oldu. Eramızın 244-cü ilinə yaxın
Atropatena Sasani hökmdarı I Şapur tərəfindən istila edildi və o dövrdən Sasani
dövlətinin tərkibində qaldı.
Atropatena ərazisində küp qəbirlər geniş yayılmışdı. Ölü sıx bükülmüş
şəkildə küpə, başı qabın ağzına tərəf yerləşdirilirdi. Dəfn küpünün içərisinə xırda
avadanlıq və bəzək əşyaları (qolbaq, boyunbağı, üzük, muncuq və s.) da qoyulurdu.
Dəfn küpü ilə yanaşı, gil qablar da qoyulurdu. Küp qəbirlərin heç bir qəbirüstü
tikilisi olmurdu. Hərçənd antik mənbələrin məlumatına görə, Atropatın varisləri
makedoniyalıları öz ölkələrinə "buraxmırdılar", bununla belə, ellin mədəniyyəti
Atropatenaya daxil olurdu və Kerefto dağlarındakı Herakl məbədində olan yunan
yazısı, eləcə də avroman perqamentləri bunu təsdiqləyir. E.ə. II əsrin ikinci yarısı
Atropatenada yerli ənənələrə əsaslanan yeni ellin mədəniyyətinin yaradılması