FƏSİL II.
Qloballaşma və mədəniyyətlərin dialoqu
II. 1. Mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsirinin qlobal modelləri.
Müasir dünyada dialoq problemi
"Qloballaşan
dünyamızda
hamımız
bir-
birimizə
yaxın
olmuşuq.
Xatqlararası,
mədəniyyəllərarası, dinlərarası dialoqun bu gün
dərin məna kəsb etməsi məhz bununla bağlıdır. Bu
dialoqu inkişaf etdirərək, ona dəstək verərək, məhz
bütün insanların gələcəyi naminə biz hamımız
mədəniyyətlərin və dinlərin qarşılıqlı dialoqunda
ümumi dil tapmalıyıq ".
H eydər Əliyev.
Bütün səviyyələrdə məkanı və zamanı sıxlaşdıran
qloballaşma, Müxtəlif mədəniyyətləri də bir-birinin
“ağuşuna itələyir”, üz-üzə, “nəfəs-nəfəsə” qoyur.
Dünya mədəniyyətinin ortaq nailiyyətlərinə yiyə
lənmə bir tərəfdən, mədəni müxtəliflik amilinə yüksələn
diqqətlə müşayiət olunan mədəni-intibah, qlobal “ünsiy
yət” texnologiyaları, inteqrasiya proseslərinin intensivləş
məsi və s.-də digər tərəfdən dialoq problemini təkcə
nəzəri-elmi deyil, həm də praktiki həlli mexanizmlərinin
çözülməsini gündəmə gətirmişdir.
Bu istiqamətdə ən müxtəlif mövqe və yanaşmaların,
ünsiyyət və qarşılıqlı təsir strategiyalarının irəli sürül
məsinə baxmayaraq, bu gün dialoq probleminin ümumi
konsepsiyası və uzunmüddətli strategiyası, aydın və
ziddiyyətsiz həlli mexanizmi hələlik formalaşmamışdır.
Çünki söhbət sadəcə beynəlxalq və ya dövlətlərarası
p əsil П. Q loballaşm a va m əd ən iy y ətlərin dialoqu
135
yaxınlaşma meyllərinin geniş vüsət almasından da getmir.
Bir şey aydın dərk olunmalıdır:
Planetimizdə XXI əsrdə bəşəriyyətin taleyini həll
edəcək yenLqloJbaLfenomen. təşəkkül tapır.
Dünya sivilizasiyası müxtəlif qitələr, materiklər,
ölkələr çərçivəsində yalnız ticarət-iqtisadiyyat sahəsində
deyil, həmçinin elmi-mədəni, ictimai-siyasi sahələrdə də
əlaqələr həmişə mövcud olmuşdur. Hazırda artıq milli
iqtisadiyyat və dövlət təsisatlarının daha yüksək
səviyyədə sivil qurumlar formalaşdırmasından deyil
(Məsələn, Avropada milli iqtisadiyyat və müstəqil
dövlətlərdən fərqli müştərək Ümumavropa Birliyi və s.
kimi təsisatlar və s.) dünya sivilizasiyasının vahid bir tam
kimi mövcudluğunun təməlini təşkil edən müxtəlif
mədəniyyətlərin dayanıqlı təkamülünün davam etdiril
məsi probleminin kəskin aktuallaşmasından söhbət gedir.
Çünki, biz bilirik: bəşər mədəniyyəti və sivilizasiyasının
yaşarılığmı, lokal sivilizasiyaların çoxçalarlığı təmin edir.
Bu baxımdan mədəni müxtəliflik və lokal siviliza
siyaların, qlobal unifıkasiya və “qəlibəsalma”" axınına
qərq olmaq təhlükəsi taleyüklü məsələyə çevrilmişdir.
XX əsrin sonlarından etibarən qloballaşmaqda olan
dünyada istər lokal, istərsə də qlobal mədəniyyətin taleyi
probleminin araşdıran tədqiqatları ümumiləşdirməsi,
burada üç istiqamət yaxud ssenarinin mövcudluğunu ayırd
etməyə imkan verir. Bunlar: 1) qarşıdurma, 2) dialoq və
3) lokal mədəniyyətlərin qlobal hakim mədəniyyətə
əriyib qarışması kimi səciyyələndirilən istiqamətləridir.
Mədəniyyətlər
və
dialoq
problemini
xüsusi
vurğuladığımız və qlobal dünyanın gələcəyini yalnız
dialoq yolunda gördüyümüz üçün ondan fərqli və ya onun
əksi olan digər mövqelərə toxunmaq zəruridir.
Mədəniyyətlərin qarşıdurması və ya toqquşması
istiqamətiıji, XX əsrin sonlarından ən çox əks-səda
doğurmuş konsepsiya-ssenarilərdən idi. Bu istiqamətin
təməlində F.Fukuy amanın “Tarixin sonu” əsərinin
136
Q LO BA LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İFL İK
durmasını söyləyən tədqiqatçılar da çoxdur. Məlum
olduğu kimi, Frensis Fukuyama özünün “Tarixin sonu”
əsərində bəşəriyyətin siyasi tarixinin sona çatması, bütün
xalqların
gec-tez
Qərbin
siyasi
(liberalizm
və
demokratiya) inkişaf modelini qəbul edəcəyi, belə demək
mümkünsə, “qərbləşəcəyi” proqnozunu irəli sürdü. İn
kişafın başqa yolunun olmaması və bütün dünya üçün
yalnız bu yolun məqbul sayılması, bütün dünyada eyni
anlam və yaşam tərzinin bərqərar olacağı və s. kimi
fikirlər “Tarixin sonu” əsərinin əsas xəttini təşkil edirdi.
Bu əsərdən əldə edilən əsas nəticə “Qərb və yerdə qalan
dünya” dixotomiyasında Qərbin təcrübəsinin universal-
laşdırılması cəhdi idi
.- \
Mədəniyyətlərin1 roqquşması
istiqamətini
qlobal
inkişafın əsas strateji xətti elan edən ABŞ alimi
S.Xantinqtonun eyni adlı əsəri daha da genişləndirdi.
S.Xantinqton sivilizasiyaların mümkün qarşıdurma və
toqquşması ehtimalını çox kəskin şəkildə ifadə etmişdir:
“Soyuq müharibə amilinin səbəb olduğu bəşəriyyətin
fərqləndirilmə səbəbləri artıq mövcud deyil. Lakin
xalqların etnik, din və sivilizasiya əlamətlərinə görə
bölünməsi, fərqləndirilməsi hələlik qalır və çox böyük
münaqişələr yaradır. XX əsrdə sivilizasiyalararası müna
sibətlərdə qarşılıqlı təsirin sürəti çoxalmışdır. “Qərbin
işğalı” erası sona çatmışdır və “Qərb əleyhinə qiyam”
başlanmışdır.
Mədəniyyətlərin və dinlərin sivilizasiyalararası toq
quşması Qərb tərəfindən törədilmiş sivilizasiyalardaxili
siyasi ideyalar toqquşmasını sıxışdırıb aradan çıxarır.1
“Sivilizasiyaların toqquşması” ssenarisinin və qeyd
edilən eyni adlı əsərin konsepsiyası kimi ortaya
qoyulmasının real əsasları olmamış deyildi. Gələcəyindən
narahatlıq duymaq və bundan irəli gələn fəaliyyəti
görmək sahəsində üzə çıxan problemlər, dünyada
ölkələrin “kasıb” və “varlı” cəhətlərə bölünməsi,
1 Bax: С.Хантингтон. Столкновение цивилизации. M, 2003. 610с.
Fəsil II. Q loballaşm a və m əd ən iy y ətlərin dialoqu
137
fövqəldövlətlərin diktəsi, qərbləşmə kimi başa düşülən
modemizasiyanm gedişində, XX əsrin sonunda qarşı
durmanın ən müxtəlif və ifrat formaları bütün dünyada
əksini tapmışdır. Hökmranlıq altına düşmək, identiklik və
mədəniyyətini itirmək qorxusu və s. yaranmış “qaynar
nöqtələrin” əsas səbəblərindən idi. Münaqişələr, əvvəlcə
lokal müharibələr səviyyəsində ayrı-ayrı ölkələr daxi
lində gedirdi. Hindistanda müsəlmanlarla hindlilər
arasında, yaxud İzrail və Fələstində gedən qarşıdurmanın
acı təcrübəsi göstərir ki, sivilizasiyaların toqquşması
perspektivi realdır, ona biganəlik göstərmək olmaz. Həm
də burada Qərbin “hər şeyə qadir olması”, öz rəqiblərini
və ya münaqişədə olan tərəfləri barışdırmağa qabil olması
“mifı’ nə arxayın olmaq da əsassızdır.
11 sentyabr (2001-ci il) tarixində baş vermiş faciəvi
hadisələr, Qərb və Şərq sivilizasiyaları arasında dərin
ziddiyyətlərin olduğunu tam qabarıqlığı ilə üzə çıxardı və
artıq
qarşıdurma dövlətlərarası
müstəviyə
çıxaraq
beynəlxalq məkan müstəvisinə çıxdı.
Burada ən çox narahatlıq doğuran qfobal səviyyədə
baş verəcək qarşıdurmaların nəticələri problemidir.
Müasir lokal sivilizasiyaların da çoxu nüvə və başqa
kütləvi
qırğın silahlarına malikdir.
Belə şəraitdə
ümumiyyətlə sivilizasiyaların gələcəyi problemi öz-
özlüyündə ortadan qalxır, çünki gələcəyin subyekti və
obyekti özü sual altında qalmış olur. Digər tərəfdən hətta
kiçikmiqyaslı
qarşıdurma
yenə
də
sivilizasiyanın
inkişafını yüz illərlə gerilədə, ləngidə bilir.
S.Xantinqton dünyanın xəritəsində 8 lokal siviliza
siyanı ayırd edir: qərb, pravoslav, islam, çin, hind, yapon,
afrika və latın amerikası. Bununla yanaşı, sivilizasiyalar-
arası toqquşmanın, əsasən, qərb və müsəlman aləmi
arasındakı məkanda baş verəcəyi qənaətinə gəlir. Öz
əsərinin 5 əsas ideya üzərində qurulduğunu vurğulayır.
1.
Tarixdə ilk dəfə qlobal siyasət çox qütblüdür,
çoxçalarlıdır; Modernləşmə prosesi “qərbləşmə” istiqa
Dostları ilə paylaş: |