təkmilləşməyə məruz qalmaqdadır. Bunun əsas məzmunu ilkin,
təkrar xammal ehtiyatlannmı istifadə edilməsinə görə haqq ödənişi
şəraitində istismar, emal, istifadə proseslərində itkiləri minimuma
endirməklə, ətraf təbii mühitə dəyən zərəri məhdudlaşdırmaqdır.
Belə tədbir torpaq, su sərvətlərindən istifadə proseslərində daha
artıq səmərə verir.
Respublika torpaqlanmn istifadəsi və planlaşdınimasında
daha çox tətbiq edilən vasitədir. Bir çox Avropa ölkələrdə, məsələn
Böyük Britaniyada, Almaniyada torpaqlardan istifadəyə görə
lisenziyam yerli təşkilatlar verir ki, bu da regionda iqtisadi
inkişafın, ətraf mühitin mühafizəsini təmin edir və müvafiq
məhsullar istehsalmm təşkili və planlaşduıiması işlərinin
səmərəliliyini artınr. Torpaqlann istifadəyə verilməsi təkcə onla-
nn kənd təsərrüfatımn, qeyri istehsal sahələrinin inkişaf etdirilməsi
məqsədinə xidmət etmir. Elm və texniki tərəqqiyə əsaslanan elə
sənaye sahələri, xüsusilə qeyri-ənənəvi energetika, kimya
müəssisələri fəaliyyətdədir ki, onlann tullantılannm açıq havada
yığılması ekoloji təhlükə və təxribat mənbəyi kimi yol verilməzdir.
Belə müəssisələrdən Sumqayıt şəhərindəki orqsintez, sintetik
kauçuk, Supefosfat zavodlanm, Gəncə aliminium oksidi
kombinatım göstərmək olar. Sənayə müəssisələrinin tullantılan-
nın hardasa yığılmasmm, istifadəsinin, basdınlmasımn iqtisadi,
ekoloji proseslərinin təhlili, elmi axtarışın müvafiq hüququ
şəxslərə həvalə edilməsini qarşıda qoyur ki, bunu da dövlətin
müvafiq təşkilatı, məsələn, ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi,
Respublika Nazirlər Kabinetinin əlaqədar şöbəsi, Dövlət Torpaq və
Xəritəçəkmə komitəsi təmin etməlidir.
İndi elə ölkələr var ki, məsələn (Rusiya Federasiyası) ətraf
təbii mühit üçün son dərəcə zərərli, təxribatlı olan tullantılann öz
ərazisində basdınimasım gəlir mənbəyinə çeviriblər. ABŞ, Fransa
zərərli tullantılann, xüsusilə reaktiv elementlərin basdmimasmı
“ticarətin” bir növünə çevirmişlər və bunun öz ərazilərində həyata
keçirilməsini lisenziya vasitesile yerinə yetirirler. ABŞ belə bu-
təklif irəli sürmüşdür ki, hansı ştat radiaktiv tullantılann ərazisində
basdınimasma razılıq verərsə dövlətdən öz büdcəsinə
177
bir dəfəlik 10 mln. dollar ala bilər basdınima dövrü başa çatana
qədər hər il 1 mln. dollara sahib ola bilər torpaqdan, sudan
istifadəyə görə lisenziya verilməsi Almaniyada daha çox yayılıb
Bu üsul İsveçrədə heyvanların, meşə, su sərvətlərinin istifadəsi,
mühafizəsi məqsədilə daha geniş tətbiq edilir və bu dövlətin,
müvafiq təşkilatların nəzarəti altında apanlır.
Yuxandakı məlumatlardan aydın olur ki, bu və ya digər təbii
sərvətlərdən istifadə edilməsində nizamlayıcı, iqtisadi- ekoloji
baxımdan sərfəli vasitədir. Bir sıra ölkələrin, eləcə də Rusiya
Federasiyasının
təcrübəsi göstərir ki, təbiətdən istifadə
qanunvericiliyinə əsasən çoxsaylı lisenziyalar təbii sərvətlərdən və
müvafiq obyektlərdən istifadəyə, tullantılann və sair çirklən-
diricilərin, əşyalarm kənarlaşdınlmasma, onların yığımımn
yerləsdirilməsinə və ilkin, takrar xammallann kompleks emalına
görə verilir. Kompleks tədbirlərin keçirilməsini təşkil edilməsinə
nail olmaq iqtisadi, təbiəti mühafizə əməliyyatlarmm, eləcə də
ətraf
mühitə
edilən
antropogen,
texnogen
təsirlərin
genişləndirilməsi, neqativ hallara qarşı mübarizə tədbirlərinin
həyata keçirilməsi məqsədinə xidmət edir.
Ətraf mühitə intensiv təsir edən amillərin öyrənilməsində
material, əmək, maliyyə, eneıji, tullantı, istilik tutumlu
metallurgiya, kimya-metallurgiya, polimetal, mineral-tikinti
materiallarının istismarı təmayüllərinin müəyyən edilməsində
lisenziya daha əhəmiyyətlidir. Bir sıra hallarda faydalı qazıntılann
kompleks istifada məqsədinə xidmət edən lisenziya aynlıqda
götürülmüş bu və ya digər sərvət növünün təcrid edilmiş halda
istifadesini nəzərə almır. Lakin, müxtəlif təmayüllü sərvətlər
sistemində onun istismar və emalmı nizamlayır. Bütün bunlan
məhsuldar qüvvələr, istehsal vasitələri üzərində müxtəlif
mülkiyyət fomıalan mövcud olan və bazar iqtisadi)o^atı şəraitində
inkişaf edən Azərbaycan Respublikasma şamil etmək
məqsədyönlüdür.
Onu qeyd etmək lazımdır ki, coğrafi mövqeyinə torpaq iqlim
şəraitin və eləcədə, müxtəlifliyinə, xüsusilə geoloji, səth
quruluşuna görə Azərbaycan Respublikası bir çox ölkələrdən
178
fərqlidir. Bu fərqlər aşağıdakılardan ibarətdir: a) Azərbaycan
Respublikasının məhdud ərazisinin 60 faizini dağlar əhatə edir,
faydalı qazmtılann əksəriyyət hissəsi də burada, ekoloji təsirə
davamsız sahələrdə yerləşir, b) Müasir dövrdə elmi-texniki
tərəqqi, sənaye və beynəlxalq əhəmiyyətinə, potensial dəyərinə
görə respublikanm mineral xammal ehtiyatmda əsas yeri yanacaq-
eneıji ehtiyatlan təşkil edir ki, bunlarm da 90 faizi ekoloji
ekstremal təbii şəraitə malik Xəzər dənizində yerləşir, c) Ərazinin
təbii-təsərrüfat baxmımdan, əhali məskunlaşmasmdan, təbii
sərvətlərin mənimsənilməsindən, relyef quruluşundan asılı olaraq
bütün sənaye istehsal tullantılanmn “anbarlaşdıniması”, saxlaml-
ması, basdıniması üçün şərait yoxdur. Burada radiaktiv
maddələrin həm dəniz akvatoriyasında, həm də quruda
basdıniması haqqmda bəhs etməyə dəyməz.
Yuxanda deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, təbiəti
mühafizə tədbirlərinin mexanikləşdirilməsini əsasən iki mərhələdə
aparmaq məqsədyönlüdür: a)Təbii sərvətlərin, xüsusilə sənaye
xammallanmn
ekspertiza
əsasmda
regional
təmayüldə
istifadəsinin təşkili.
b) Ətraf mühitin mühafizəsi üzrə ekspertiza etmək əsasında
təbii sərvətlərdən regional istiqamətdə kompleks istifada etməklə
iqtisadi-ekoloji səmərəliliyin həyata keçirilməsi: burada təbii
sərvətlərdən səmərəli istifadə prosesində müəssisəyə, ətraf mühitə
dəyən antropogen, texnogen amillər və onlarm qarşısmm alınması
tədbirləri də nəzərdə tutulur və istehsal planına daxil edilir.
Beləliklə təbii ehtiyat və xammaldan kompleks istifada
edilməsinə və fəaliyyətinə nəzarət üzrə müəssisələrlə müqavilə
bağlamaq hüququ olmalıdır. Gələcəkdə Sumqayıt aliminium,
azərbaycan boru-yayma zavodlanmmn, Gəncə gil-torpaq
kombinatının, Daşsalahlı bentonit mədəninin və s. texniki,
iqtisadi-ekoloji baxımdan kompleks şəkildə səmərəli istifadəsi
əsasında lisenziyalaşdınlmasımn həyata keçirilməsi mühüm
məsələlərdəndir. Faydalı qazmtılann istisman, emalı sahəsində
işləyən müvafiq müəssisələrin sahiblərinin aldıqlan sənədlərə
uyğun müvafiq normativ qaydalar daxilində ilkin, təkrar
179
Dostları ilə paylaş: |