Redaktor: Korrektor: Cildin

Məntiq ____________________________________________________________  

3.

 

Naqis və tam induksiyaya misal gətirin. 

4.

 

Bəzi  cüt  ədədlərin  ikiyə  tam  bölündüyünü  yoxlayaraq,  belə 

nəticəyə  gəlirik  ki,  bütün  cüt  ədədlər  ikiyə  bölünür.  Bu  induksiya 

tamdır, yoxsa naqis? 

5.

 

Bəzi  Quran  ayələrinin  "ilahi  kəlam,  möcüzə"  olduğu  aydın 

görünür.  Eyni  zamanda,  elə  ayələr  vardır  ki,  onların  "ilahi  kəlam, 

möcüzə"  olduğu,  nisbətən,  hiss  olunmur.  Sual:  Ayələrin  bəzilərinin 

möcüzə  olduğunu  müşahidə  etməyimizlə,  bütün  Quranın  Allah 

tərəfindən göndərilən möcüzə olduğunu qəbul etməyimiz tam, yoxsa 

naqis induksiyadır? 

6.

 

Dünyada  insanlar  arasında  yüzlərlə  "danışıq  dili"  mövcuddur. 

Bunlardan  bildiklərimizin  qrammatik  qaydaları  olduğunu  bilirik. 

Deyə  bilərikmi  ki,  bilmədiyimiz  dillər  də  qrammatik  qaydalara 

tabedir? 

7.

 

Həqiqətdə  zəruri  bilik  olan  bir  misal  gətirin  ki,  induksiyanın 

nəticəsi olsun. 

8.

 

Ədəbiyyatçılar  təhqiqat  zamam  arxivdə,  qədim  əlifba  ilə 

yazılmış şeirlə rastlaşırlar. Şeirin müəllifi məlum deyil. Amma yazılma 

üslubundan  Məhəmməd  Füzulinin  şeirlərinə  oxşarlıq  müəyyən 

olunur.  Bu  zaman  həmin  şeirin  dahi  Füzuliyə  məxsus  olduğunu 

demək düzgündürmü? 

9.

 

Tamamilə sofizm (yanlış) olan induksiyaya aid misal çəkin. 

288 

---

289 

 

---

1-

 

Cİ DƏRS 

SİLLOQİZM 

Vasitəli  əqli  nəticənin  formasına  görə  növlərindən  üçüncüsü 

"Deduksiya"dir.  Bu,  Aristotel  məntiqinin  ən  əsas  hissəsini  təşkil 

edir  və  deduksiyarun,  yaxud  deduktiv  əqli  nəticənin  məntiqi 

termin olaraq tərifi aşağıdakı kimidir: 

Deduksiya 

-  Elə  əqli  nəticədir  ki,  burada  təfəkkür  prosesi 

ümumi bilikdən xüsusi biliyə (cinsdən növə, növdən predmet- lərə) 

doğru gedir. Yəni cins haqqmda verilən hökm, məlumdur ki, onun 

növlərinə  də  aid  olmalıdır.  Deduksiyarun  ən  çox  yayılmış 

növlərindən biri silloqizmdir. 

Silloqizm’^ 

- İki və daha artıq hökmün cəmindən ibarətdir ki, 

bu hökmlər doğru olan halda, onlarm hər birində iştirak edən 

orta 

termin 

vasitəsilə yeni yekun hökmü çıxarılır. 

Misal: 

"Kamil 

dərsdədir."

 

və 

"Günəş 

zenit 

nöqtəsindədir." 

hökmlərinin cəminə baxaq. Məlumdur ki, bu hökmlərin bir-biri ilə 

əlaqəsi  obnadığmdan,  heç  bir  nəticə  almaq  olmur.  Amma 

"Aləm 

hərəkətdədir.”

 

və 

"Hər hərəkətdə olanın başlanğıc nöqtəsi var."

 

hökmlərinin 

isə  arasmda  çox  sıx  əlaqə  var.  Buna  görə  də  əvvəlki  iki  hökmdən 

fərqli olaraq, bunlarm cəmi bizə, yeni bir 

"Aləmin hərəkətinin başlanğıc 

nöqtəsi var." 

- yekun hökmünü 

Silloqizm - latınca "silloqismus" yekun, xülasə deməkdir. 

291 

---

Məntiq ________________________________________________________   

verir. Yəni vasitəsiz əqli nəticədən fərqli olaraq burada, hər birində 

iştirak  edən  orta  termin vasitəsilə  iki  hökmü  bir-biri ilə  müqayisə 

edərək, onlarm cəmindən törəyən yeni yekım nəticə alırıq. 

Silloqizmin  surəti,  yaxud  formal  silloqizm:  Dedik  ki, hər bir 

silloqizm bir neçə hökmdən təşkil olunur. Hökmlərin, vasitəsiz əqli 

nəticələrin, analoji və induksiyarun xarici şəkillərini riyazi formada 

verdik.  Silloqizmin  də  özünəməxsus  xarici  forması  var.  İndi  isə 

misallarla  silloqizmin  xarici  şəklini  verək.  Aşağıdakı  misallara 

baxaq: 

Sokrat insandır. 

Hər bir kəs ölümü dadacaq” 

*■ Sokrat da ölümü dadacaq. 

n 

Əgər Allah varsa, O, lütf edəndir. 

O,  lütf edəndirsə, peyğəmbər göndərməlidir. . Allah varsa, 

peyğəmbər göndərməlidir. 

Burada, 

" 

işarəsi 

"nəticə" 

və ya 

"elə isə" 

mənalarım ifadə edir. 

Başqa  bəhslərdə  olduğu  kimi,  burada  da  riyazi  formaya 

müraciət edərək  silloqizmin formasmı verək.  Birinci silloqizm-  də 

hər iki hökm qəti olduğundan, onun, artıq tamş olduğunuz (+; s; p; 

q)  işarələrdən  istifadə  edərək,  formal  şəklini  göstərək.  Burada  "+" 

işarəsi  "hər  bir”  mənasmı,  "s"  Sokratı,  "p"  ölümü  dadmağı,  "q" 

insam  və  ikinci  "+"  işarəsi  isə  "iqrariliy"i  ifadə  edir.  Onda,  (’*')-u 

aşağıdakı kimi ümumi şəklə sala bilərik: 

sq+ 

+qp+ 

■ sp+ 

 

əl-Ənbiya, 35 

292

 

---

Formal Məntiq 

İkinci silloqizmi də aşağıdakı kimi ümumiləşdirə bilərik: 

Əgər A, onda B 

Əgər B, onda C 

Əgər A, onda C 

İkinci  silloqizmi  şərti  hökmləria  riyazi  formasma  əsasən, 

aşağıdakı kimi də vermək olar. 

A=)B 

Bz^C 

. . A^C 

iki (sq+) və (+qp+) hökmlərindən təşkil olunub. Əgər bu iki 

hökm  doğru  olaraq  qəbul  edilsə,  nəticədə  alman  (sp+)  hökmü 

mütləq  doğru  olmalıdır.  Bunun  isbatmı  gələcəkdə  verəcəyik. 

Burada, birinci və ikinci hökmün hansı növ məlumat, məsələn, əqli 

və ya nəqli oknası nəticəyə təsir göstərmir. Yəni burada hökmlərin 

məzmununa  (maddəsinə)  baxılmır.  Sadəcə  olaraq,  deyilir  ki,  əgər 

birinci  və  ikinci  hökmlər  doğru  olaraq  qəbul  edilsə,  nəticə 

mütləqdir. Yaxud formal şəkildəki (sq+), (+qp+) hökmlərinin cəmi, 

onlarm subyekt-predikatmm verdiyi məzmundan (maddədən) asılı 

olmayaraq,  mütləq  (sp+)  hökmünü  törədir.  "Formal  silloqizm"  də 

belə şəkillərdən bəhs edir. 

Birinci fəsildə qeyd etdiyimiz kimi, nəticənin sübut (bür- han), 

yəni  yüz  faiz  düzgün  əqli  nəticə  olması  üçün  mütləq  "maddi" 

(məzmunlu) və "formal" məntiqin hər ikisi düzgün olmalıdır. Əks 

halda,  sofizm  baş  verir.  Yərd  əqli  nəticəni  əvvəlcə  formal  hala 

gətirib  məntiq  qaydalarma  uyğun  olub-obnadı-  ğmı  araşdırmalı, 

sonra  isə  onu  təşkil  edən  məzmun  və  maddələr  araşdırılmalıdır. 

Hər ikisi düzgündürsə, nəticənin düzgünlüyü qəti olur. 

293 

---