Zehin və Məntiq
dini nöqteyi-nəzərindən təfəkkürə çox böyük önəm verilmişdir.
Sanki, uca Allahm bu mövzudan daha artıq önəm verdiyi ikinci bir
mövzu yoxdur. Bəlkə də, buna səbəb, insanı başqa məxluqlardan
fərqləndirən cəhətin məhz onun təfəkkürə malik olmasıdır.
Göründüyü kimi Allah-taala əl-Həşr surəsinin 21-ci ayəsində və
Qurani-kərimin digər yerlərində, insam müxtəlif növləri olan,
təfəkkür kimi idrak formasma çağırır. Buna görə də insan,
həqiqətlərin dərk edilməsində onu "hissi", "xəyali", "təsəv- vüri"
kimi sadə idrak formalarmdan ən dərin - "hüsuli" (təcrübi) və
"hüzuri" (fitri) idrak formasma aparan "məntiq" elmini
öyrənməlidir. Belə idrak növləri ilə üçüncü dərsdə, idra- km
təfəkkür formaları ilə isə kitabı oxuduqca tamş olacaqsmız.
Təfəkkürün sahələri
Quranda təfəkkürlə bağlı buyurulan ayə və hədislərə nəzər
yetirdikdə təfəkkürün aşağıdakı kimi iki mühüm sahəyə ayrıldığı
məlum olur;
Biz sadəcə adlarmı çəkməklə kifayətləndik. Açıqlaması isə bu
kitabm mövzusundan xaricdir.
35
Məntiq ____________________________________________________________
Bu məlumatlardan sonra belə bir sual meydana çıxa bilər:
haqqmda söz açdığımız bu təfəkkürün, alimlərin riyazi şəklə
saldıqları məntiq ebnrnin qanunları ilə nə kimi əlaqəsi var?
Cavabmda deməliyik: Doğrudur, Allahm müvafiq ayələrdə
təfəkkür haqqmda buyurduqlarmda Onun məqsədi insanı Özünə
tərəf yönəltməkdir. Lakin, görəsən, AUah-taalanm təfəkkürə
çağırışma müsbət cavab verənlər bu mühüm işdə müvəffəq
olurlarmı? Əksər hallarda cavab mənfidir. Çünki məhz bir
çoxlarımn öz düşüncələrilə Allahm istədiyi yoldan uzaq düşmələri
aşkardır. Deməli, təfəkkür dedikdə, məhz düzgün, qayda-qanun
çərçivəsində olan təfəkkür nəzərdə tutulur.
Sual: "Qayda-qanun çərçivəsində olan təfəkkür hansı
təfəkkürdür? Məgər Allahm buyurduğu təfəkkür, alimlərin
qurduğu məntiq qanunlarma tabe olan təfəkkürdürmü? Məgər
Quranda hazırkı məntiqi qanunlar göstərilmişdirmi?"
Cavab müsbətdir. Alimlərin əsrlər boyu araşdıraraq əldə
etdikləri məntiq qanunlarma AUahm kitabmda, Onun elçisinin (s)
sözlərində yüzlərlə işarələr vardır. Bu, məntiqlə tamş olduqca daha
da aydm görünür. Buna görə də biz bəzi mövzulara uyğun olaraq
Qurandan və həzrət Məhəmmədin (s) kəlamlarm- dan nümunələr
vermişik.
İdeoloji və məchullu təfəkkür:
Digər tərəfdən, insan, hətta
(məsələn, Quranda təfəkkür üçün göstərilən) aləm, dəvə və səma
haqqmda düşündükdə də məchullarla üzləşir və bu məchulları
məluma çevirmək üçün təfəkkürdə yanlışlığa yol verməməyə
çalışır. Allah-taala Qurani-kərimdə Ali-imran surəsinin 191-ci
ayəsində buyurur: "O kdshr ki,... göylərin və yerin yaradılması
haqqında düşünər". Əlbəttə, bu ayədə göylərin və yerin yaradılması
haqqmda təfəkkür edərək heyrət və imanla dolu: "Doğrudan da,
Allah göyü və ulduzları nə qəribə yaratmışdır?" nəticəsi almır. Belə
təfəkkür, yalnız imanlı şəxslərə aiddir. Elə şəxslər var ki, səmaya
baxdıqda, heç də qeyd etdiyimiz nəticəyə yetişmirlər. Onlar heç
ulduzları Allahm yarat
36
Zehin və Məntiq
dığı varlıq kimi qəbul etmirlərik Yaxud yuxarıdakı iman yönlü
sualdan sonra düşünə bilərik ki, "Onda bəs Allahı kim yaradıb?";
"Görəsən, bu Allahdan başqa Allah da varmı?"; "Əgər yoxdursa, bu
Allah var ola bilirsə, niyə başqa Allah var ola bilmir?" və s. Belə
suallar insanı məchullarla üz-üzə qoyur. Demək olar ki, çox zaman
iman müstəqil şəkildə məchulları məluma çevirə və onlara cavab
verə bilmir. Deməli, təfəkkür yal- mz heyrət və imanla dolu
düşüncədən ibarət deyil.
Yuxarıdakı birinci növ təfəkkürü ideoloji, ikinci növ təfəkkürü
(həqiqi sualla yanaşı olan təfəkkürü) isə tnachullu təfəkkür
adlandırmaq olar. İdeoloji təfəkkürdən, adətən, Allaha iman gətirən
və sadə insanlar istifadə edir. Həzrət Peyğəmbərin (s) bir çox
dəyərli səhabələri də Allaha belə təfəkkürlə ya- xmlaşmışlar.
Məchullu təfəkkürdən isə daha çox, hər sözü asanlıqla qəbul edə
bilməyənlər, alim və filosoflar istifadə edirlər. Hər halda, deyə
bilərik ki, bu iki növ təfəkkürün bir- biri ilə sıx əlaqəsi vardır. Bu
məsələ insan psixologiyası və başqa elmlərin mövzusudur.
Buna görə də alimlər təfəkkürə ümumi yanaşmış və ona geniş
şəkildə izahlar vermişlər. Biz də bu kitabda alimlərin əsrarəngiz,
mücərrəd və müqəddəs dəyərə malik olan təfəkkür haqqmdakı
təfsirlərinin bir hissəsini nəzərinizə çatdırırıq.
Təfəkkürün tərifi:
Təfəkkür ümumi camaat arasmda "zarw- ri
təsdvvür”ibarətdir. Yəni təfəkkür, başa düşülməsində düşüncəyə
ehtiyacı olmayan məfhumdur. Amma elm və insan psixologiyası
məkamnda isə o, "nəzm təsəvvüf''^^ hesab edilir. Yəni onun
mənası, tərifi dəqiq verilməlidir. Çünki ekn dəqiq-
Materialist görüşünə görə aləm və aləmdəkilər Allah tərəfindən deyil, maddələrin
yerdəyişməsi və maddələrdəki dəyişikliklər nəticəsində yaranmışdır. Lakin Aristotel,
Farabi və İbn Sina kimi böyük alimlər isbat etmişlər ki, hər şey Allahın iradəsi ilə
yaranmışdır və materialist görüşü əsassızdır.
^ Bax; III dərs “
Bax: III dərs
37