Məntiq ____________________________________________________________
AristoteP bu ebulərdə yanlış nəticələr əldə edərək, müdriklik və
kamillik yolundan kənara çıxmamaq üçün məntiq elmini hazırlayır.
Çünki məntiq elmi msana düzgün düşünmək üçün yol göstərir, onun
hər hansı sahədə əqli və mənəvi inkişafı üçün yolıma işıq saçır.
Beləliklə, digər elmlərlə yanaşı, məntiq eimi də öyrənilməlidir.
Hər bir elmin öyrənilməsində müəyyən ardıcıllıq olduğu kimi,
məntiq elmini öyrənmək üçün də xüsusi ardıcıllıq təyin edilmişdir.
İbn Sina fəlsəfə sahəsində qələmə aldığı "Şəfa" kitabmda^
özünəməxsus dəqiqliklə, insan ağlının kamilliyd doğru inkişafının
mərhələlərini aşağıdakı şəkildə müəyyənləşdirir:
1. Riyaziyyat; 2. Məntiq; 3. Təbiətşünaslıq və 4. İlahiyyat Ötəri
şəkildə də "irfan"^ vasitəsi üə ilahiyyatm, həqiqətin özü ilə birləşmək
küni mərhələyə işarə edir. Bu onun "İşarat"® kitabmda daha aydm
görünür. İbn Sinarun fikrincə, bu elmlərin bir-biri ilə sıx əlaqəsi vardır.
İkinci fəslin üçüncü dərsində məntiqlə riyaziyyatm bağlılığı nisbətən
geniş izah edilsə də.
3 Şərqdə Ərəstu, qərbdə isə Aristotel kimi tanınan yunan filosofudur. Məntiq elminin
banisi və bu sahədə yazılmış ilk kitabın müəllifidir. Ona "birinci müəllim" ləqəbi
verilmişdir.
^ "Şəfa" kitabı ibn Sinanm çox dərin fəlsəfi əsərlərindəndir. Bu əsər dörd mərhələdən
ibarətdir. O özünü Aristotel fəlsəfi məktəbinin davamçısı bildiyindən, onun fəlsəfi əsərinə
uyğun olaraq, "Şəfa" kitabını dörd - riyaziyyat, məntiq, təbiətşünaslıq və ilahiyyat
mərhələlərinə bölmüşdür.
İbn Sina bu əsərin başqa bölmələrində olduğu kimi, məntiq bölməsində də ağılları
heyran edəcək, dərin və çətin dərk olunan nəzəriyyələr dəryasında elə tufan yaratmışdır ki,
bu nəzəri)iyələrlə tanış olduqda insanın ağlı, qəlbi və ruhu onun qarşısında səmimi
təvazökarlıq göstərməyə məcbur olur, onun elmi böyüklüyünü anlayır. Bu zaman insan,
həmçinin onu böyük müəllim adlandıraraq tələbəsi olmaq şərəfinə nail olmaq istəyir.
Ancaq, təəssüflər olsun ki, biz ondan zamanca çox-çox uzaqlardayıq. Bu böyüklüyünə görə
də onun adını yenidən yaddaşlarda canlandırmaq üçün, qarşmız- dakı kitabı bu şəxsiyyətin
ağlın kamilliyi üçün verdiyi mərhələlərə uyğun hazırlamışıq. Amma bu kitab tamamilə
məntiq elmindən danışdığından, digər mərhələlərə çox qısa şəkildə kitabın yalnız son
hissəsində işarə ediləcək.
^ Bax; IV hissə
^ Bu kitab da İbn Sinanm fəlsəfi əsərlərindən biridir.
26
Kitabın quruluşu haqqında
burada qısa olaraq qeyd edək ki, məntiq elminin ilk müəllifi Aristotel
və qədim İslam filosoflarmm nəzərincə, məntiqlə ri- yaziyyatm bir-biri
ilə sıx əlaqəsi var, bu iki elm paralel şəkildə öyrənilməlidir.
İbn Sinarun verdiyi dörd mərhələdən ikisi-riyaziyyat və
təbiətşünaslıq haqqmda Azərbaycan dilində yazdmış kitablar çox olsa
da, məntiq və fəlsəfə haqqmda kifayət qədər kitab yoxdur. Biz bu
boşluğu doldurmağm zərurUiytni nəzərə alıb, insanın əqli kamillhjinə
xidmət edən məntiq elmini qələmə aldıq. Gələcəkdə də fəlsəfə kitabı
hazırlamağı nəzərdə tutmuşuq.
Kitabın quruluşu
Məntiq elminin öyrəniiməsində onun mövzularmm ardıcıl- lığma
riayət olunmalıdır. Məntiqçilərin fikrincə, bu mövzular aşağıdakılardır:
təfəkkür, idrak, bilik, dəlalət, söz, məfhum, tərif, bölgü, hökm,
əqli nəticə, sübut (bürhan), topika^, ritorika®, şeir və sofizm’.
Biz də bu mövzuları nəzərə alaraq, kitabımızı üç hissədə tərtib
etdik: 1. Zehin və məntiq, 2. Formal məntiq və 3. Maddi məntiq. Xüsusi
olaraq "Xaric oxu" adı altmda dördüncü hissəni də əlavə etdik. Bu
hissədə isə dolayısı ilə məntiqlə bağlı bəzi məsələlərə toxunulmuşdur.
Bölgülərin belə adlandırdmasmm səbəbi haqda hər hissənin
əvvəlində izah verilsə də, burada qısaca olaraq qeyd edək: Birinci
hissənin "Zehin və məntiq" adlanmasmm səbəbi bu hissənin
ümumilikdə zehin və məntiqlə bağlı müxtəlif mövzulardan, "zehni və
məntiqi anlayışlar"dan bəhs etməsidir. İkinci
7 Topika - mübahisə nəzəriyyəsi; Burada məntiq elminin banisi Aristotelin işlətdiyi
mənadadır (III hissə)
® Ritorika - natiqlik nəzəriyyəsi (111 hissə)
’ Sofizm - zahirdə düzgün görünə bilən, həqiqətdə isə düzgün olmayıb, qəsdən adamı
yanılda bilən hökm; səfsətə (III hissə)
27
Məntiq ____________________________________________________________
hissədə ümumi şəkildə təfəkkür formalarmm "xarici qruplaşdırmalar"!
araşdırıldığmdan, bu hissə də forma mənasım verən "Formal məntiq"
adlamr. Üçüncü hissə isə təfəkkür formaları- nm “zahiri
qruplaşdırmalar"mdan başqa, omm keyfiyyətcə hansı müqəddimələr
əsasmda "məzmunlu" təfəkkür formalarm- dan damşdığma görədir.
Buna görə də bu hissə "Maddi" məntiq (yaxud "Məzmunlu" məntiq)
adlamr.
Bundan başqa, dördüncü - xüsusi hissədə də,
insan ağlının kamilliyə
doğru inkişafmm mərhələlərinə,
bir sıra problemlərin həllinin məntiqi
izahına toxımulduğundan bu hissəni də "Xaric oxu" adlandırdıq.
Admdan da göründüyü kimi, "xaric oxu" məntiq kitabma bir əlavədir.
Beləliklə, kitabm quruluşu:
Məntiq <
1.
Zehin və məntiq
2.
Formal məntiq
3.
Maddi məntiq
28