Redaktor: Korrektor: Cildin

Zehin və Məntiq 

dini  nöqteyi-nəzərindən  təfəkkürə  çox  böyük  önəm  verilmişdir. 

Sanki, uca Allahm bu mövzudan daha artıq önəm verdiyi ikinci bir 

mövzu  yoxdur.  Bəlkə  də,  buna  səbəb,  insanı  başqa  məxluqlardan 

fərqləndirən cəhətin məhz onun təfəkkürə malik olmasıdır. 

Göründüyü kimi Allah-taala əl-Həşr surəsinin 21-ci ayəsində və 

Qurani-kərimin  digər  yerlərində,  insam  müxtəlif  növləri  olan, 

təfəkkür  kimi  idrak  formasma  çağırır.  Buna  görə  də  insan, 

həqiqətlərin  dərk  edilməsində  onu  "hissi",  "xəyali",  "təsəv-  vüri" 

kimi  sadə  idrak  formalarmdan  ən  dərin  -  "hüsuli"  (təcrübi)  və 

"hüzuri"  (fitri)  idrak  formasma  aparan  "məntiq"  elmini 

öyrənməlidir.  Belə  idrak  növləri  ilə  üçüncü  dərsdə,  idra-  km 

təfəkkür formaları ilə isə kitabı oxuduqca tamş olacaqsmız. 

Təfəkkürün sahələri 

Quranda  təfəkkürlə  bağlı  buyurulan  ayə  və  hədislərə  nəzər 

yetirdikdə  təfəkkürün  aşağıdakı  kimi  iki  mühüm  sahəyə  ayrıldığı 

məlum olur; 

 

Biz  sadəcə  adlarmı  çəkməklə  kifayətləndik.  Açıqlaması  isə  bu 

kitabm mövzusundan xaricdir. 

35 

---

Məntiq ____________________________________________________________  

Bu  məlumatlardan  sonra  belə  bir  sual  meydana  çıxa  bilər: 

haqqmda  söz  açdığımız  bu  təfəkkürün,  alimlərin  riyazi  şəklə 

saldıqları məntiq ebnrnin qanunları ilə nə kimi əlaqəsi var? 

Cavabmda  deməliyik:  Doğrudur,  Allahm  müvafiq  ayələrdə 

təfəkkür  haqqmda  buyurduqlarmda  Onun  məqsədi  insanı  Özünə 

tərəf  yönəltməkdir.  Lakin,  görəsən,  AUah-taalanm  təfəkkürə 

çağırışma  müsbət  cavab  verənlər  bu  mühüm  işdə  müvəffəq 

olurlarmı?  Əksər  hallarda  cavab  mənfidir.  Çünki  məhz  bir 

çoxlarımn öz düşüncələrilə Allahm istədiyi yoldan uzaq düşmələri 

aşkardır.  Deməli,  təfəkkür  dedikdə,  məhz  düzgün,  qayda-qanun 

çərçivəsində olan təfəkkür nəzərdə tutulur. 

Sual:  "Qayda-qanun  çərçivəsində  olan  təfəkkür  hansı 

təfəkkürdür?  Məgər  Allahm  buyurduğu  təfəkkür,  alimlərin 

qurduğu  məntiq  qanunlarma  tabe  olan  təfəkkürdürmü?  Məgər 

Quranda hazırkı məntiqi qanunlar göstərilmişdirmi?" 

Cavab  müsbətdir.  Alimlərin  əsrlər  boyu  araşdıraraq  əldə 

etdikləri məntiq qanunlarma AUahm kitabmda, Onun elçisinin (s) 

sözlərində yüzlərlə işarələr vardır. Bu, məntiqlə tamş olduqca daha 

da aydm görünür. Buna görə də biz bəzi mövzulara uyğun olaraq 

Qurandan və  həzrət Məhəmmədin (s) kəlamlarm- dan nümunələr 

vermişik. 

İdeoloji  və  məchullu  təfəkkür: 

Digər  tərəfdən,  insan,  hətta 

(məsələn,  Quranda  təfəkkür  üçün  göstərilən)  aləm,  dəvə  və  səma 

haqqmda  düşündükdə  də  məchullarla  üzləşir  və  bu  məchulları 

məluma  çevirmək  üçün  təfəkkürdə  yanlışlığa  yol  verməməyə 

çalışır.  Allah-taala  Qurani-kərimdə  Ali-imran  surəsinin  191-ci 

ayəsində  buyurur:  "O  kdshr  ki,...  göylərin  və  yerin  yaradılması 

haqqında düşünər". Əlbəttə, bu ayədə göylərin və yerin yaradılması 

haqqmda  təfəkkür  edərək  heyrət  və  imanla  dolu:  "Doğrudan  da, 

Allah göyü və ulduzları nə qəribə yaratmışdır?" nəticəsi almır. Belə 

təfəkkür,  yalnız  imanlı  şəxslərə  aiddir.  Elə  şəxslər  var  ki,  səmaya 

baxdıqda,  heç  də  qeyd  etdiyimiz  nəticəyə  yetişmirlər.  Onlar  heç 

ulduzları Allahm yarat 

36 

---

Zehin və Məntiq 

dığı  varlıq  kimi  qəbul  etmirlərik  Yaxud  yuxarıdakı  iman  yönlü 

sualdan  sonra  düşünə  bilərik  ki,  "Onda  bəs  Allahı  kim  yaradıb?"; 

"Görəsən, bu Allahdan başqa Allah da varmı?"; "Əgər yoxdursa, bu 

Allah  var  ola  bilirsə,  niyə  başqa  Allah  var  ola  bilmir?"  və  s.  Belə 

suallar insanı məchullarla üz-üzə qoyur. Demək olar ki, çox zaman 

iman  müstəqil  şəkildə  məchulları  məluma  çevirə  və  onlara  cavab 

verə  bilmir.  Deməli,  təfəkkür  yal-  mz  heyrət  və  imanla  dolu 

düşüncədən ibarət deyil. 

Yuxarıdakı birinci növ təfəkkürü ideoloji, ikinci növ təfəkkürü 

(həqiqi  sualla  yanaşı  olan  təfəkkürü)  isə  tnachullu  təfəkkür 

adlandırmaq olar. İdeoloji təfəkkürdən, adətən, Allaha iman gətirən 

və  sadə  insanlar  istifadə  edir.  Həzrət  Peyğəmbərin  (s)  bir  çox 

dəyərli  səhabələri  də  Allaha  belə  təfəkkürlə  ya-  xmlaşmışlar. 

Məchullu  təfəkkürdən  isə  daha  çox,  hər  sözü  asanlıqla  qəbul  edə 

bilməyənlər,  alim  və  filosoflar  istifadə  edirlər.  Hər  halda,  deyə 

bilərik  ki,  bu  iki  növ  təfəkkürün  bir-  biri ilə  sıx  əlaqəsi vardır.  Bu 

məsələ insan psixologiyası və başqa elmlərin mövzusudur. 

Buna görə də alimlər təfəkkürə ümumi yanaşmış və ona geniş 

şəkildə  izahlar  vermişlər.  Biz  də  bu  kitabda  alimlərin  əsrarəngiz, 

mücərrəd  və  müqəddəs  dəyərə  malik  olan  təfəkkür  haqqmdakı 

təfsirlərinin bir hissəsini nəzərinizə çatdırırıq. 

Təfəkkürün tərifi: 

Təfəkkür ümumi camaat arasmda "zarw- ri 

təsdvvür”ibarətdir.  Yəni  təfəkkür,  başa  düşülməsində  düşüncəyə 

ehtiyacı  olmayan  məfhumdur.  Amma  elm  və  insan  psixologiyası 

məkamnda  isə  o,  "nəzm  təsəvvüf''^^  hesab  edilir.  Yəni  onun 

mənası, tərifi dəqiq verilməlidir. Çünki ekn dəqiq- 

Materialist  görüşünə  görə  aləm  və  aləmdəkilər  Allah  tərəfindən  deyil,  maddələrin 

yerdəyişməsi  və  maddələrdəki  dəyişikliklər  nəticəsində  yaranmışdır.  Lakin  Aristotel, 

Farabi  və  İbn  Sina  kimi  böyük  alimlər  isbat  etmişlər  ki,  hər  şey  Allahın  iradəsi  ilə 

yaranmışdır və materialist görüşü əsassızdır. 

^ Bax; III dərs “ 

Bax: III dərs 

37 

---