Redaktor: Korrektor: Cildin

Məntiq  _  _________________________________________________________  

8.

 

Kompüterin  işləmə  prinsipi  insan  beyninin  işləmə  prinsipi 

ilə eynidir. Bəs nə üçün insan hər hansı məsələ həllində səhvə yol 

verir, amma kompüter yox? 

9.

 

Təfəkkür neçə mərhələdən ibarətdir? 

10.

 

"İnsan'T  məchul  kimi  qəbul  etsək,  zehnin  onu  məluma 

çevirməsi üçün keçdiyi beş mərhələni izah edin. 

44 

---

2-

 

CI DƏRS 

QƏDİM YUNANISTAN 

VƏ MƏNTİQ 

Məntiqin tarixi 

Allah-taala, fərdi, ailəvi və ictimai həyatım tənzimləməsi üçün 

insam ağıllı, düşünən və təhlil edən varlıq olaraq yaratmışdır. İnsan 

yarandığı  zamandan  istər  özündə  mövcud  olan  hallar  üzərində, 

istərsə  də  ətraf  aləmdə  baş  verən  hadisələrlə  bağlı  düşünmüş,  öz 

ibtidai dərkinə uyğun icmali şəkildə məntiqi nəticələr əldə etmişdir. 

Buna  əsasən,  demək  olar  ki,  məntiqin  həqiqi  tarixi  bəşər  tarixi  ilə 

eynidir. 

Məntiq elminin qanunları kağız üzərində yazılmamışdan əvvəl 

də insan düşünür, əşyalar və hadisələr arasmda müqayisələr aparır, 

qarşılaşdığı məchulları həll etməyə çalışırdı. Çünki dediyimiz kimi, 

insan  yaradıhş  etibarüə  düşünən  və  təfəkkür  edən  varlıqdır. 

Amma, demək olar ki, bu elmin şifahi yaradıcısı Pifaqor^“, Sokrat 

və  s.  olmuşdur.  Pifaqor  və  Sokratdan  öncə  də  insanlar  məntiqi 

qanunlardan  istifadə  etmişlər.  Məntiq  elminin  tarixi,  şifahi  olaraq 

Sokrat  və  ondan  öncəki  ilahi  filosoflarla  başlasa  da,  yazılı  olaraq 

Aristotellə bağlıdır. Yəni 

’ Qədim yunan teisti (ilahiyyatçısı), riyaziyyatçısı və filosofudur. 

45 

---

Məntiq____________________________________________________________  

onlar  zehinlərində  bu  qanunlara  söykənərək  fikir  yürütsələr  də, 

sonradan bu qanunlar Aristotel vasitəsilə 

yazıya 

alındı. 

Qədim Yunamstanda böyük filosof olan Sokratm zamanm- da 

bir 

qrup 

mənafepərəst 

hakim, 

məhkəmələrdə 

gizli 

məntiqsizliklərdən,  dolaşdırmalardan  istifadə  edərək,  qəsdən, 

günahkarı günahsız çıxarır, bununla da özləri üçün gəlir əldə edir, 

var-dövlət  toplayırdılar.  Onlar  düzü  əyri,  əyrini  də  düz  kimi 

qələmə verməkdə mahir idilər. 

Sofizm^'  adlanan  bu  məntiqi  dolaşdırma  get-gedə  yayılaraq, 

nəhayət, 

məktəb 

kimi 

formalaşdı. 

Sofizm 

məktəbinin 

nümayəndələrinə 

"s3fs3təçi"\əT,  "sofist"\ər 

və  ya 

"şdkkçibr" 

də  de- 

yilirdi.32 Onlar o qədər belə dəlilgətirmə ilə yaşadılar ki, nəhayət, 

haqqı  batil,  batili  haqq  kimi  qəbul  etməyin  mümkünlüyünə 

inandıqdan  sonra  həqiqəti  inkar  etməyə  başladılar.  Bəziləri 

həqiqətin  varlığmda,  bəziləri  isə  ona  çatmağm  mümkünlüyündə 

şübhə edirdilər.33 

Sofizm cərəyam cəmiyyətdə yayılmağa başladığı zaman həmin 

cərəyanm  qarşısım  almağa  çalışan  və  buna  nail  olan  ilk  şəxs  kimi 

məşhur  alim  Sokrat  tanınmışdır.  Cəmiyyətdə  yaranan  bu  faciəni 

görən Sokrat özünün sabit, möhkəm məntiqi və fəlsəfi dəlilləri ilə 

onlara varlığm həqiqət olduğımu, həqiqətin sabit və dəyişməzliyini 

isbat  etdi.  O,  ilk  filosof  adlandırıldı.  Sokratm  böyüklüyü  də  elə 

bundan  ibarət  idi  ki,  onun  sayəsində  fəlsəfə  və  məntiq  özünün 

bugünkü səviyyəsinə çatmışdır. 

İslam aləmində məntiq 

İslam  dininin  ehn  və  tərəqqisinin  "Qızıl  əsr"i  adlandırılan 

dövrdə müsəlmanlar Quran və hədislərin bu istiqamətdə 

31

 

Bax: III hissə 

32

 

Bax: IV hissə 

33

 

Halbuki bu cür dəlilgətirmə "sofizm"dir. Yəni həqiqətin yalan olması zehindən kənarda 

xarici aləmdə, gerçəklik aləmində mümkün deyil. Bu, yalnız zehin aləmində mövcud olan 

sırf təsəvvürdən başqa bir şey deyil. 

46 

---

Zehin və Məntiq 

şövqləndirməsi  ilə  müxtəlif  elmlərdə  öz  sözlərini  deməyə 

başladılar. Bu, ilk olaraq digər mədəniyyətlərdən tərcümə şəklində 

həyata  keçirilirdi.  Yunan  elmləri  İskəndəriyyə  elmi  mərkəzi 

vasitəsilə  İslam  aləminə  yol  tapdıqdan  sonra,  Abbasi  xəlifəsi 

Məmunun (786-833) dövründə Bağdadda "Beytül-hikmət" adlı ebni 

mərkəz qurulmuşdu. Məmun, İbn Təriq və Həccac ibn Mətər kimi 

xarici dillərin bilicisi olan alimləri əcnəbi ölkələrə göndərib, oradakı 

yunan,  fars,  latm,  siryani  və  hind  dillərində  olan  həndəsə, 

riyaziyyat,  tibb  və  fəlsəfəyə  dair  kitabları  əldə  edərək  Bağdada 

gətirməyi əmr etmişdi. Onlar da hər yerdən qiymətli kitabları tapıb 

Məmuna göndərirdilər. Məlumata görə, bu kitablar yüz dəvə yükü 

qədər idi. 

Bütün Avropada ebn-maarif mərkəzi tapılmayan dövrdə. İslam 

ölkələrində  çoxsaylı  belə  mərkəzlər  var  idi.  Həmin  elmi 

mərkəzlərdə  bütün  sahələr  üzrə  tədqiqatlar  aparılır  və 

mütəxəssislər yetişdirilirdi. Səlib yürüşlərinin başlanması ilə İslam 

mədəniyyəti və ekni nümunələri sürətlə Avropada da yayıldı. 

"Beytül-hikmət" ebn mərkəzində bəzi yunan elmləri ilə bərabər, 

məntiq ebni də tədris edilirdi. Aristotelin məntiq haq- qmda yazdığı 

səkkiz traktat, VI əsrdə ərəb düinə tərcümə edüdi. 

Məntiq,  İslam  elmləri  ailəsinə  daxil  olduqdan  sonra 

müsəlmanlar  arasmda  sürətlə  yayılmağa  başladı  və  zaman 

keçdikcə  tərcümə  ədəbiyyatlarma  əlavələr,  şərhlər,  düzəlişlər  və 

tənqidlər  yazılmağa  başlandı.  Müsəlman  alimləri  bütün  elmlərdə 

müstəqil  nəzər  sahibi  kimi  şöhrət  qazandı.  Təsadüfi  deyildir  ki, 

əsrlər  boyu  Avropanm  məşhur  ebn  mərkəzlərində  İslam 

alimlərinin  əsərləri  böyük  rəğbətlə  tədris  edilirdi.  Alimlərimizin 

məntiq,  fəlsəfə,  riyaziyyat,  kimya  və  bu  kimi  mühüm  elmlərə  aid 

dərin  məzmunlu  əsərlərinin  izləri  bu  gün  də  dünyada 

görünməkdədir.  Bir  çox  Qərb  alimləri  Avropa  elmlərinin  inki- 

şafmda  özlərini  müsəlmanlara  borclu  bilirlər.  Burada,  görkəmli 

tədqiqatçı  Dr.  Musəvi  Larinin  bu  zəmində  araşdırmasma  nəzər 

yetirməyimiz yaxşı olardı. O, "İslam və Qərb mədəniyyəti" 

47 

---