5-
CI DƏRS
CƏHL VƏ ONUN
NÖVLƏRİ
İmam Sadiqin (ə) kəlamında cəhalətin tərifi
Necə ki, idrak, elm və bilik məna və məfhum baxımmdan çox
aşkcirdır, eləcə də onlar müqabilində duran cəhalət də hər kəsə
məlumdur. İdrak, yaxud ekn bitmək, cəhalət isə bilmə- məkdir.
Əlbəttə, cəhalət sözünü, ancaq idrak potensialı olana şamil etmək
olar. Yəni cansız cisimlərə cahildir demək olmaz.
Alimlə cahili bir-birindən fərqləndirmək üçün cəhl və onun
növlərini aydınlaşdırmaq lazımdır. İmam Sadiq (ə) kəlamları- nm
birində (həmçinin həzrət Əlinin (ə) çoxsaylı hədislərindən alman
nəticəyə görə) buyurur;
-
"İnsan var ki, bilir, bildiyini də bilir, belələri alimdir; onlara itaət edin.
İnsan var ki, bilir, amma bildiyini bilmir, belələri yatmış və qəflətdədir; onları
oyadın. İnsan var ki, bilmir, amma "bilmədiyi"ni bilir, belə insan cahildir;
onlara öyrədin. İnsan da var ki, bilmir, bilmədiyini də bilmir, belələri isə
zəlalətdədir, mürəkkəb cahildir; bunları da hidayət edin".^^
İmam Sadiqin (ə) yuxarıdakı kəlamma əsasən, cəhalət iki yerə
bölünür: sadə və mürəkkəb.
51 Biharül-ənvar, c. 1, səh. 195
81
Məntiq ____________________________________________________________
Sadə cəhalətdə bir cəhl, mürəkkəb cəhalətdə isə iki cəhl olur.
Sadə cəhalət, insarun bir şeyi bilməməsi və ya məlumatı- nm az
olması, eyni zamanda bundan xəbərdar olmasıdır. Məsələn: insan
hansısa bir sualm cavabım bilmir və eyni zamanda bilir ki,
0
bu
sualm cavabım bilmir. Amma mürəkkəb cəhl isə budur ki, insan bir
şeyi bilmir və bilmədiyindən də xəbəri yoxdur. Məsələn:
3
mxarıdakı misal kimi, insan sualm cavabım bilməyərək səhv cavab
verir və elə güman edir ki, düz cavablandırır. Bu cəhldə həm sualı
bilməyib səhv cavablandırmaq, həm də suala düzgün cavab
verdiyini güman etmək küni iki cəhl var. Buna görə də bəzi maddi
görüşlü fəlsəfi məktəblər mürəkkəb cahil sayılır. Çünki onlarda,
aləmi
maddiyyatla
məhdudlaşdıraraq,
metafizik
aləmin
oknamasma və öz fikirlərində israr etmələrindən törəyən öz səhv
fikirlərinə qarşı cəhl, bilməməzlik var.
Mürəkkəb cahil də öz növbəsində iki hissəyə ayrdır: zəif və
güclü.
Mürəkkəb cahilin zəif nümunəsinə onun cahilliyini
göstərmək bəzən mümkün olur. Bu cür cahildə inadkarlıq, təəs-
sübkeşük və qarşı tərəfin fikirlərinə əsassız olaraq etinasız
yanaşmaq kimi xüsusiyyətlər olmadığmdan, onun cəhalətini
müəyyən yollarla izah edib qəbul etdirmək olur. Çünki bu cür
cahilin cəhaləti mürəkkəb olsa da, onda həqiqətə, elmə meyli
olduğundan, asanca öz səhvini etiraf edə bilir. Amma mürəkkəb
cəhlin güclü forması insan üçün çox təhlükəlidir. Çünki zəif
nümımənin əksinə olaraq, bu cür cahildə olan, əvvəlki dərsdə də
qeyd etdiyimiz küni, bəyənilməyən qəzəb, təəssübkeşlik,
etinasızlıq, təkəbbür, hər hansı psixoloji problem və s. kimi nəfsani
xüsusiyyətlər ona öz cahilliyini anlamağa heç cür imkan vermir.
Belə cəhalətin səbəbilə bu qəbildən olan insanlara bəzən öz
razılıqları ilə psixi təsir göstərilir və onlardan istənilən kimi istifadə
edilir.
Burada belə bir sual yaranır: Mürəkkəb cəhldə iki cəhl
olduğundan, birinci cəhl cahilin özü üçün bilik, məlumat hesab
82
Zehin və Məntiq
oltmurmu? Yəni insanm bir şeyi büməyi səhv olsa belə, bilik- dirmi?
Görəsən, mürəkkəb cahilin bu biliyi bilikdir, ya yox? Qısa bir
açıqlama ilə bu sualm cavabmı oxucunun öhdəsinə buraxırıq:
Mürəkkəb cahil obyekt haqqmda bir məlumat əldə edir və onu
özü üçün doğru məlumat hesab edir, amma onun zehnində təsdiq
etdiyi bu elmin həqiqətdə obyektlə heç bir uyğunluğu yoxdur.
Məsələn, müəyyən dövrə qədər alimlər Yerin müstəvi şəklində
olduğunu qəbul edirdilər. Sonra Yerin kürə şəklində olduğu məlum
oldu. Deməli, zehni təsəvvür olub bilik olsa belə, mürəkkəb cahilin
biliyi, həqiqətə uyğun olmadığma görə bilik deyil.
Cəhl də bilik və elm kimi təsəvvür və təsdiqə bölünür. Ze-
hində "rəng" və "qızd" haqqmda təsəvvürün olmaması və "qızılm
sarı ohnasma" dair biliyin olmaması kimi.
Sokrat və "Mən bircə onu bilirəm ki, heç nə bilmirəm!"
Bu məşhur kəlamm müəllifi Sokrat, ömrünün axırma qədər
cəhalətlə mübarizə apardı.
Deyilənə görə, böyük Sokrat aləmin, həyatm mənasınm,
fəlsəfəsinin və həyat haqqmda bilgilərinin həyatm həqiqi məna-
smdan fərqli olduğunu dərk etdikdən sonra belə qərara gəlir ki,
əslində, o, heç nə bilmir. Amma məlumdur ki, bu cür etiraf
təvazökarlığm son həddini göstərir. Çünki "həyatm həqiqi fəl-
səfəsi"ni dərk etmək insan şüurundan xaricdir. Həyatm əsl mənası,
yalmz həyatı Yaradana, Onun elçilərinə (ə) və ixlaslı bəndələrinə
aşkardır. Sokrat da belə bəndələrdən sayıldığı üçün demək olmaz
ki, onun bu sözü, yalmz təvazökarlığa görə idi. Adi insanlar isə
həyatı öz qabiliyyətlərinə uyğun olaraq dərk edə bilərlər. Hətta
bütün zamanlarda müşahidə etdiyimiz küni, hər bir insan, həyata,
içində olduğu sahəyə uyğun olaraq məna verir, aləmə öz sahəsinin
gözü ilə baxır, həyat haqqmda
83