1-
CI DƏRS
• •
MƏNTIQIN PREDMETI
və
ƏHƏMİYYƏTİ
Müasir alimlər müəyyən elmlə bağlı üç əsas cəhəti önəmli
hesab edirlər:
1.
Elmin predmeti
2.
Ehnin əhəmiyyəti
3.
Eknin
tərifi
Məntiq ekni də müstəqil bir ekn kimi, bu üç əsas cəhətdən
kənar deyil. Bu elmlə tamşlığa başlayan şəxs (tamşlığm səmərəliliyi
üçün) onım predmetini, əhəmiyyətini və tərifini bilməlidir.
Məntiqin predmeti, yaxud mövzusu
Aristotelin kəşflərindən biri də onun, elmləri bir-birindən
mövzuları ilə fərqləndirməsidir. O deyir:
"Hər bir elm müayyən
predmet, yaxud mövzu haqqında danışır V 3 elmlər də öz mövzuları ilə
bir-birindən fərqlənirlər"
. Məsələn: psixologiya elminin predmeti insan
psixikasıdır; tibb elmi də psixologiya kimi insam öyrənsə də, onım
predmeti insanm daxili aləmi yox, bədənidir və s.
Məntiq də bir ebn olduğundan, aydmdır ki, onım da müəyyən
mövzusu olmalıdır. Əvvəlki dərslərdə bu haqda damşsaq da, indi
də məntiqin mövzusuna baxaq.
89
Məntiq ____________________________________________________________
Məntiq bizə düzgün düşünməyi öyrədir. Düşünmək ya
məfhum
yaradarkən
(mücərrədləşdirmə),
ya
məfhumun
mahiyyətini düzgün verərkən (tərif), ya məfhumun nümunələri
üzərində bölgü apararkən (bölgü), ya da məfhum haqqmda hər
hansı bir məsələni isbat edərkən (əqli nəticə) özünü göstərir. Yəni
təfəkkür ümumi şəkildə dörd formada — əvvəlki dərslərdə də
dediyimiz kimi, ya mənalarm təsəvvür edilməsi, ya bu
"təsəvvür'dərin mahiyyətirıin düzgün verilməsi, ya təsəvvürlərin
xarici aləmdəki nümımələrmrn qruplaşdırılması, ya da bu
təsəvvürlər haqqmda düzgün "təsdiq" elmlərinin əldə edilməsi
formasmda olur. Təsəvvür və təsdiqlərin hər birinin ya zəruri, ya
da nəzəri olduğunu qeyd etdik. Məlumdur ki, təfəkkür, bu iki
növdən biri — nəzəri bilik əsasmda baş tutur. Çünki "zəruri
təsəwür"ü tərif etməyə və "zəruri təsdiq'ü də isbat etməyə ehtiyac
yoxdur. Buna görə də məntiq "mücər- rədləşdirməni" (məfhum
yaratmanı), düzgün "tərif" verməyi (mahiyyəti açmanı), düzgün
"bölgü" aparmağı (nümunələri qruplaşdırmam) və düzgün "əqli
nəticə" əldə etməyi (isbat metodunu) öyrədir. Deməli, məntiqin
predmeti, yaxud mövzusu təfəkkürdür və
mücərrədləşdirmə,
tərif, bölgü
və
əqli- nəticə
kimi təfəkkür
formalarıdır.®^
Əvvəllər
də qeyd etdik ki, mücərrədləşdirmə ümumi xarakter daşıyır, buna
görə də bir az da dəqiqləşdirsək; məntiqin predmeti tərif, bölgü və
əqli- nəticə olar.
Məntiqin əhəmiyyəti
Məntiqin ümumi əhəmiyyəti barədə gələcək dərslərdə
müəyyən misallar göstərilsə də, əsas əhəmiyyəti "sofizm" bəhsində
özünü tamamilə büruzə verəcək.
Əvvəlki dərslərdə təfəkkürün dörd forması ilə tanış olduqdan
sonra zehnin bu prosesi zamanı insarun nə qədər məsuliy-
Bunların hər biri haqqında geniş şəkildə bəhs olunacaq.
90
Zehin və Məntiq
yətli olduğu aydınlaşdı. İnsanı başqa varlıqlardan fərqləndirən
məsuliyyət hissinin mənşəyi də təfəkkürlə bağlıdır. Məntiq elminə
qısa şəkildə "Məntiq təfəkkürün qanunudur" tərifini versək, insarun
bu məsuliyyətin öhdəsindən gəlməsi üçün, məntiqə olan ehtiyacı və
məntiqin əhəmiyyəti daha aydm görünür. Zehnin bu mürəkkəb
proses zamam nələrlə üzləşdiyini aşağıda bir daha qeyd etməklə,
məntiqə olan ehtiyac və onun əhəmiyyətinin zehində aydınlaşması,
şübhələrin aradan qalxması üçün mövzunu bir qədər də
genişləndirək.
Məntiq və Nitq
Məntiq - ərəb sözü olub, "nitq" sözündən alınmış ya
"danışmaq", ya da "damşıq tərzi" mənasmı verir.
Nitq iki yerə ayrılır:
1.
Zahiri nitq
(damşıq)
2.
Batini nitq
(təfəkkür)
İnsanm tərifində - "İnsan, nitqi olan (damşan, şüurlu) canlıdır" -
deyilir. Burada insanm nitqə malik olması hər iki mənada başa
düşülür. Yəni həm danışandır, həm də düşünən, təfəkkür edən.
Zahiri nitq:
İnsam Yaradan onu başqa varhqlardan
fərqləndirərək ona nitq, damşıq qabiliyyəti vermişdir. İnsan
cəmiyyətindən ayrı düşərək tənhalıqda böyüyən bir uşaqda belə,
bu nitq qabUiyyəti olduğu üçün, nəhayət, o özü varlıqlara ad
qoyaraq müəyyən bir dil yaratmalıdır. Yaranan bu dilin və
ümumiyyətlə, hər bir dilin, həyatm başqa sahələrində olduğu kimi,
müəyyən qanunauyğunluqları var. Hansısa bir diH öyrənən şəxs
həmin dildə fikrini ifadə edə bilmək üçün əvvəlcə sözlərin
mənalarım, soma isə həmin diün qrammatikasım öyrənməlidir.
Batini nitq:
İnsana "əsası təfəkkürə söykənən nitq"i bəxş edən
(Allah), dediyimiz kimi, onu başqa varlıqlardan fərqləndirmişdir.
Zahirdə onu başqalarmdan fərqləndirən xüsusiyyət
91