Zehin və Məntiq
mundan başlayacağıq. Bunun üçün əvvəlcə qarşı tərəflə aləmdəki
nizam haqqmda damşırıq. Aləmin nizammdan nizamla- yıcıya
keçirik, çünki "nizam" məfhumunun məzmununa "ni- zamlayıcı"
məfhumu daxildir. Belə ki, nizam dedikdə, məqsədli sistem,
quruluş başa düşülür. Belə nizam isə nizamlayıcı olmadan
mümkün deyil və nizam nizamlayiaya dəlalət edir. Nizam
məfhumundan bir az damşdıqdan sonra dünyanm ni- zamlayıası
haqqmda damşmaq olar. Dünyanm nizamlayıcısı isə Allahdır.
Deməli, dünyanm nizamı məfhumundan, onun məzmununu təşkil
edən "Allah" məfhumuna keçdik. Bundan sonra Allah
məfhumunun məzmununu təşkil edən ya zati, ya da qeyri-zati
zəruri olan məfhumlara keçə bilərik. Allah haqqmda damşarkən.
Onunla bağlı müxtəlif məfhumlara keçmək olar. Məsələn, "sahib"
məfhumu; yəni Allah hər şeyin sahibidir. Bu məfhumdan sonra da,
əgər bizim də sahibimizdirsə, deməli, biz Onun dediklərini yerinə
yetirməliyik - deyərək, "ibadət" məfhumuna keçə bilərik. İbadətdən
isə namaza, oruca yönələrək, bunlar bizim borcumuzdur - deyib,
"borc" məfhumuna yönəlmiş oluruq. Bu zaman da qarşı tərəfin
yadma onun borcu düşə bilər. Beləcə, istədiyimizə nail olmuş
olarıq.
Əlbəttə, haqqmda daraşdığımız bu qayda dəlalətə aid olsa da,
burada verilməsində məqsəd, məfhumları öyrəndikdən sonra bu
qaydadan dəqiq şəkildə necə istifadə olunmasınm daha da anlaşıqlı
oknasmı göstərməkdir. Belə ki, bəzən qarşı tərəf bizim bu qaydadan
istifadə edərək məqsədli olduğumuzu anlamaması üşün
məfhumları dəqiq tanımaq, məzmunlarm açılmasma, hansı
məfhumlardan "necə yönəlmə"yə diqqət etmək və məzmunlar
silsiləsinin məsafəsini artırmaq lazım olur. Məqsədimizin məlum
olmaması üçün, hətta həzən müzakirəni saatlar, günlərlə belə
uzatmaq olar.
171
Məntiq ____________________________________________________________
SUALLAR:
1.
"Beş ümumi" məfhumu öz ifadənizlə izah edin. Maye, dsim, su
məfhumlarını ardial olaraq (yəni növ, dns və s.) düzün. Düzgün
düzdükdən sonra, suları başqa içkilərdən ayıran fəsli təyin edin.
2.
"Rəng", "ağ", "keyfiyyət", "hissi keyfiyyət" məfhumlanm dərsə
uyğun düzün.
3.
Bu məfhumları ardial olaraq düzün: Səth, bərabəryanlı,
kəmiyyət, üçbucaq, tərəfləri düz xətt olan səth, müstəvi səthi.
4.
Aşağıdakıları (**)-a görə hesablayın və izah verin:
a)
dsim + ruh, can = ?
b)
canlı + iradəli = ?
c)
iradəli + nitq = ?
5.
Əvvəlki dərslərdən məlum olan təsəvvürün dnsini və fəslini
göstərin.
6.
Təfəkkürün dnsini və fəslini müəyyənləşdirin.
7.
Növ olan "Kitab" məfhumunu bir neçə sinfə bölün və siniflən-
dirmədə qeyri-zati məfhumu göstərin.
8.
Quşları bir neçə cəhətə görə siniflərə ayırın.
9.
Tutaq ki, bir xamm, yoldaşının ona hədiyyə alması üçün öz ad
gününü xatırlatmaq istəyir. Bu zaman xanımın "məntiq" və ya "telefon"
məfhumlarından məqsədinə nail olması üçün getdiyi məsafəni
göstərin.
10.
"Musiqi"
məfhumundan
"Azərbaycan"
və
"rəng"
məfhumundan da "Allah" məfhumunu alın.
172
Bu hissənin "Formal məntiq"
adlanmasının səbəbi
"Formal məntiq" dedikdə, "tərif", "bölgü" və "əqli nəticə"- rdn
məzmunu, yaxud maddəsi yox, onun xarici şəkli araşdırılır. Yəni
təfəkkürün tərif, bölgü və əqli nəticə formaları, maddəsi ümumi
şəklə salmaraq, keyfiyyəti nəzərə alınmadan araşdırılır. Məsələn,
aşağıdakı "formal əqli nəticə"yə baxaq: Təsdiq edilən "Bəzi iradəli
canlılar insandır" və "Bəzi insanlar iradəli canlıdır" hökmlərini
ümumi şəkildə belə vermək olar: (-a b+) və (-b a+). Məlumdur ki, (a)
və (b) hər nə olur olsun, keyfiyyətə baxmadan, əgər birinci hökmü
doğru olaraq qəbul etsək, ikinci hökm də doğru olar. Dediyimiz
kimi, həmçinin formal məntiqdə tərifin də ümumi şəkli, yəni
"formal tərif" - hər hansı növ məfhumunun cins və fəslinin ümumi
şəkildə verilməsi və "formal bölgü" də araşdırdır. Buna görə də bu
hissə
"zahiri qruplaşdırmalar"dan
danışan "Formal Məntiq"
adla
nır. Formal məntiqə aşağıdakı kimi tərif verə bilərik:
Formal məntiq mücərrədləşdirmə sayəsində yaranan
məfhumların, təsəvvürlərin məzmunu ilə (tərif) həcminin
(bölgü) ümumi şəkildə açılması və bu məfhumlar, təsəvvürlər
arasında yaranan təsdiqlərin, hökmlərin ümumi şəklə
salmaraq bir-biriləri ilə bağlı qarşılıqlı əlaqələrini (əqli nəticə)
öyrənir.
175
Məntiq ____________________________________________________________
Ümumi məfhumlarm yaradılması (mücərrədləşdirmə) haq-
qmda
məfhumla
bağlı
dərsdə
söhbət
açüdi. Belə
ki,
mücərrədləşdirmənin elə əvvəlki tərifi formal mücərrədləşdirmə
adla- mr. Amma xüsusi olaraq, məsələn, məhz insan məfhumunu
yaradarkən zehnin apardığı əməliyyat maddi mücərrədləşdirmə
olacaq.
Dedik ki, "hökm" bəhsinə qədərki mövzular hökm üçün
müqəddimə idi. Hökm isə "əqli nəticə" üçün müqəddimə hesab
edilir. Ümumiyyətlə, məntiqin bütün bəhsləri əqli nəticə və
dəlilgətirmə üçün müqəddimə sayılır. Əsasən də, məntiqin özəyini
təşkil edən sübut (bürhan), sofizm və s. üçün müqəddimədir.
Söz bəhsinin məntiqdə yer alması iki əsasa görədir:
a)
Söz fikri ifadə etmək üçün ünsiyyət vasitəsidir. Dəlilgəti- rən
də öz dəlilində sözlərdən istifadə etdiyinə görə mütləq sözün
əvvəlki dərslərdə qeyd edilən qisimlərini tanımalıdır ki, dəlil
gətirdiyi zaman yanhşlığa yol verməsin, həmçinin başqaları dəlil
gətirən zaman səhvə yol verərsə, onlarm yanlışlarım anlasm.
b)
İnsan nəinki başqaları ilə söhbət zamam, həm də "təklikdə
düşünərkən" sözləri tanımağa ehtiyac duyur.
Bu iki əsasa görə sözün "dəlilgətirmə" üçün müqəddimə olduğu
aydmdır.
Ümumi, fərdi məfhum və tərif bəhsləri də dəlilgətirmə üçün,
aşağıdakı əsaslara görə müqəddimə saydır:
a)
Hər bir dəlUgətirmə bir və ya bir neçə hökmdən təşkil
olunur. Hökm isə iki məfhum arasmdakı rabitədən ibarətdir. Bəzən
hökm fərdi məfhuma aid olur. Bəzən isə ümumi məfhuma aid olur.
Bəzən bu ümumi məfhumun bütün mahiyyətinə, bəzən isə
mahiyyətinin bir hissəsiaə aid olur.
Bax: III hissə
176
Dostları ilə paylaş: |