Redaktor: Korrektor: Cildin
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qədim iddia (2)
- "Kafirlər dedilər: "Məgər bizlər və atalarımız torpaq olduqdan sonra (dirildilib qəbirlərimizdən)
- 4. Müasir iddia (1)
- 5. Müasir iddia (2)
_____________________________________________________ Maddi Məntiq Bu silloqizmin nəticəsi düzgündür. Amma yuxarıdakı qaydaya əsasən, belə nəticə düzgün olsa da, səhv əqli nəticədir. Çünki orta termin (zərif ruhlu) müqəddimələrin heç birində ehtiva edilmir. Qeyd edək ki, bu misalm sofizm olmasım göstərmək asandır. Amma bəzən misallar öz məntiqi şəklindən çıxaraq mətn formasmda verildikdə, onlarm sofizm olduğunu göstərmək o qədər də asan oknur. II. Maddi sofizm Maddi sofizm də əqli nəticənin maddi (məzmunlu) məntiqinin yanlışlığmdan alman nəticələrdir. Bu zaman törənən so- fizmlərin qarşısmı aknaq üçün də maddi məntiq bəhstndəki bütün qaydalar tam öyrənilməlidir. Yanlış maddə törədən aşağıdakı sofizmləri göstərmək olar: 1. Yanlış hökm: Silloqizmin müqəddimələrindən hər hansı biri yanhş hökm olsa, alman nəticə hökm də yanlış olar.
Yəni iddianın qədimbliyindən onun düzgün olmasım alaraq arqumentləşdirmə. Bu, insarun əhvah, inamı ilə bağlıdır, belə ki, bəzi insanlar qədim şeylərə daha çox arxalamrlar. Məsələn, "Mən uşaqlıqdan adət etmişəm ki, uzanaraq mütaliə edim. Amma sən yenə də deyirsən ki, gözə ziyandır". Həqiqətdə qədimliyindən istifadə edilərək iddianm düzgün oknası nəticəsinin özü də maddi sofizmdir. Belə ki, bu zaman aşağıdakı silloqizm qurulur: Köhnə şeylər möhkəm və etibarhdır. Füan söz də qədimdir. Elə isə həmin söz də etibarlıdır. Diqqət etsək, görərik ki, bu silloqizmin formal şəkli düzgün, amma maddəsi yanlışdır. Çünki birinci müqəddimə yanlışdır. Sofizm edən "Elə isə bu söz də etibarlıdır" nəticəsini yu- 389
Məntiq ____________________________________________________________ xandakı şəkildə vermədən, qarşı tərəfin zehnini qədimlikdən etibarlılığa tərəf yönəldir. Amma məlum oldu ki, qədimlikdən etibarlılığa keçid yuxarıdakı şəkildədir və bu, açıq-aşkar yanlışdır. Bundan sonra əgər qarşı tərəf yekun nəticə kimi alman bu iddianı düzgün maddə kimi qəbul edəsi olsa, sofizm edən bu maddədən istifadə edərək yenidən dəlil gətirsə, onu da qəbul etmək məcburiyyətində qalacaq. Allah-taala əz-Zuxruf surəsinin 23-24-cü ayələrində bu so- fizmə işarə edir. Belə ki, dünyaya bağlı olanlar və sərvət düşkünləri onlara göndərilən peyğəmbərlərə (ə) deyirdilər ki, biz öz ata-babalarunızı bu dində görmüşük və bu dindən də əl çəkən deyilik. Peyğəmbərlər (ə) isə, onlarm bu sözlərinin batil oimasmı göstərmək üçün, "Əgər sizin dininizdən yaxşı din göstərsəm, necə, yenə də ata-babalarmızı təqlid edəcəksiniz?" - deyirdilər. Göründüyü kimi onlarm peyğəmbərlərə (ə) dedikləri bu sözlər "qədim olan düzgündür" yanlış iddiası ilə bağlıdır. Həmçinin əl-Bəqərə surəsinin 170-ci ayəsində də bu mətləb bəyan edilmişdir. Qurarım müxtəlif yerlərində sofizmlərə işarə edilməsindən anlaşüır ki, insan bunlardan uzaq durmalı və heç vaxt belə dəlillərə arxalanmamalıdır. 3.
Qədim iddia (2): İddianm qədimliyindən onun yanlış olması nəticəsini alaraq arqumentləşdirmə. Bu da bəzi insanla- rm ruhi vəziyyəti ilə bağlı psixoloji haldan törəyir. Məsələn, "Islamm hüquq məsələləri 1400 il bundan qabaq yazılmışdır. Buna görə də onu müasir insan cəmiyyətinə tətbiq etmək olmaz". Burada da sofizm edən yuxarıdakı kimi irəliləmiş olur. Əvvəlcə, iddiam aşağıdakı kimi isbat edir: Köhnə şeylərin etibarı yoxdur. Filan söz köhnə sözdür. ■ ■ Elə isə həmin söz də etibarsızdır. 390
_____________________________________________________ Maddi Məntiq Birinci müqəddimə yanlışdır. Amma daha sonra etibarsız olduğunu isbat etdiyi iddiadan, tezisdən istifadə edərək yeni dəül gətirir. Yenə də Allah-taala ən-Nəml surəsinin 67-68-ci ayələrində bu sofizmə işarə edərək buyurur:
Burada da əksinə olaraq, sözün qədimliyi onım yanlışlığma dəlü gətirilir. Həmçinin əl-Mumimm surəsinin 83-cü ayəsində də bıma işarə edilmişdir. Qədim iddianm yuxarıdakı kimi, bir dəfə düzgünlüyünü, bir dəfə də yanlışlığım iddia etmək və ya iki cür istifadə edilməsi onu göstərir ki, insan istədiyi zaman hər bir şeydən mənafeyinə uyğun istifadə edir. Deməli, qədimlik nə düzgünlüyün, nə də ki yanlışlığm meyarı ola bilər. Düzgünlük və yan- lışlığm meyarı, yalmz və yalmz "ilahi vəhy" ilə "ağıl" və "məntiq"dir. 4. Müasir iddia (1): İddianm müasirliyindən onun düzgün olması nəticəsini alaraq arqumentləşdirmə. Bu da ruhu yeniliklərlə coşan insanlarm xüsusiyyətləridir. Məsələn, "Ekni təcrübələrin insanlara verdiyi töhfələr, dinin mövhumat olduğunu göstərir". Yaxud "Siz mənim sözümlə müxalifsiniz, bir halda ki, bu sözlər ən yeni nəzəriyyələrlə uyğundur". Bunun məntiqi izahı da aşağıdakı kimidir: Müasirlik gözəl və düzgündür. "A" iddiası da müasirdir. Elə isə "A" iddiası gözəldir.
Yəni iddianm müasirliyindən onun düzgün olmamasmı alaraq arqumentləşdirmə. Bu da aşağıdakı kimi qurulmuşdur: 391
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|