Reja: Kirish Asosiy qism

Muammoli vaziyat yaratish usullari:
- o‘qituvchi talabalarga dars mavzusi bilan bog‘liq ziddiyatli holatni tushuntiradi
va uni yechish yo‘lini topishni taklif qiladi;
- bir masalaga doir turli nuqtai nazarlarni bayon qiladi;
- hal etish uchun yetarli bo‘lmagan, ortiqcha ma’lumotlar bo‘lgan yoki
savolning qoyilishi noto‘g‘ri bo‘lgan masalalarni yechishni taklif etadi va b.
Muammoli vaziyatni hal etish darajalari:
- o‘qituvchi muammoni qo‘yadi va o‘zi yechadi;
- o‘qituvchi muammoni qo‘yadi va uning yechimini talabalar bilan birgalikda
topadi;
- talabalarning o‘zlari muammoni qo’yadilar va uning yechimini topadilar.
Muammoli vaziyatni yechishda qo‘llaniladigan usullar:
- muammoni turli nuqtai nazardan o‘rganish, tahlil qilish;
- solishtirish, umumlashtirish;
- faktlarni aniqlash va qiyoslash;
- vaziyatga bog‘liq xulosalar chiqarish;
- talabalarning o‘zlari aniq savollar qoyishi va boshqalar.
Muammoli vaziyat hosil qilish o‘qituvchidan alohida mahorat talab qiladi va uni
hech qanday tayyorgarliksiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Muammoli vaziyatni vujudga
keltirish, bu muammoni hal qilish uchun talabalarning faol ishtirokini ta’minlash,
mustaqil fikr yuritishga jalb qilish o‘qituvchidan ijodkorlikni talab etadi. Muammoli
vaziyatni hal qilish jarayonida talabalar manbalardan unumli foydalanish orqali
mustaqil fikrlash va mustaqil tafakkur yuritishga o‘rganadi. Muammoli vaziyatni
tashkil qila olish esa o‘qituvchi innovatsion faoliyatining natijasi sifatida amalga
oshiriladi.
Axborot texnologiyalari yoki postindustrial deb atalayotgan bugungi jamiyat shaxsdan faol harakat qitishni, mustaqil qaror qabul qilishni, hayotning o'zgarayotgan sharoitlariga moslashishni talab qiladi Buning uchun har bir shaxs ma’lum sifatlarga ega bo‘lishi talab etiladi.
Har bir o'quvchi zarur bilimlami mustaqil egallash, egallangan bilimlarini turli muammolami yechishda mahorat bilan qo‘llash; axborotlar bilan savodli ishlash (ma'lum masalani tadqiq qilish uchun zarur faktlar yig'ish, ulami tahlil qilish, muammolami yechishga qaratilgan gipotezalami taklif qilish, qonuniyatlami, yangi muammolami amqlash vayechish); olingan bilimlaming qayerda va qanday qo'llanilishi mumkinligini aniq bilish va bu bilimlami qo'llash sohasini anglay olish; mustaqil tanqidiy fikrlash, real dunyoda paydo bo‘layotgan qiyinchiliklami ko'ra bilish va ulami bartaraf etishning optimal yo‘llarini izlab topish; ijodiy fikrlash, yangi g ‘oyal?r yaratish qobiliyatiga ega bo'lish, turli ijtimoiy. guruhlarda kirishimli boiish, birgalikda ishlashni bilish yoki nos tan dart vaziyatlardan chiqishni bilish, o'zining ma’naviyati, intellekti va madaniy salohiyati ustida mustaqil ishlash kabi ko'nikma vsmalakalarga ega bo'lishi zarur. Yuqorida aytilgan sifatlarga ega shaxsni shakllantirishga nafaqat . ta’lim mazmuni, balki qo'Ilanilayotgan o'qitish texnologiyalari ham muhim rol o'ynaydi. O'quv jarayonida bilish faoliyatini rivojlantirish imkoniyatlaridan biri muammoli o'qitish texnologiyasini tatbiq ctishdan iborat Chunki muammoli o'qitish jarayonida o'qituvchilar ham, o'quvchilar ham real vaziyatlarda muammodan chiqish uchun o'zining intellektual, ma’naviy imkoniyatlarini sinovdan o'tkazadilar. Bu jarayonda hosil bo'lgan ko'nikma va malakalar tayyorlanayotgan mutaxassislarda axborot jamiyab sharoitlarida yashash uchun zarur sifatlami shakllantirishga olib keladi. Inson tafakkuri muammoli vaziyatlami yaratish, tnuammoni qo‘- yish va uni yechishdek noyob qobiliyatga ega bo'lganligi sababli in­ : soniyat tomonidan ilmiy-texnikaviy kashfiyotlar amalga oshirilgan. ■■ Pedagogik tafakkumi o'quv jarayonida muammolami yechishga yo'naldrish, ya’ni ta’lim jarayoniga muammoli o‘qitishni joriy etish o'quvchilarga tayyor bilimlami o'zlashtinshdan asta-sekin mustaqil faoliyatga o'tish imkoniyatini beradi Muammoli o'qitishni chuqur o'rganish XX asming 60-yillarida boshlangan bo'lib, uning asosida “Tafaklcur muammoli vaziyatdan boshlanadi”, - degan g'oya yotadi. Muammoli vaziyatda bilish faoliyatining ketma-ketligi quyidagicha ko'rinishga ega bo'ladi: vaziyat yaratish; muammoni qo'yish; m n a m m nn i yechish yo'llarini izlash; muammoning yechimi. An’anaviy ta’lim tizimida o'qituvchi va darslik bilimning asosiy m a n h a s i bo'lsa, muammoli o'qitish falsafasi va metodologiyasida o'qituvchi o'quvchilaming izlanish-tadqiqotchilik faoliyatining tashkilotchisi, mutasaddi maslahatchisi va yordamchisi sifatida faoliyat olib boradi. Bu o'qituvchining an’anaviy o'qitish jarayonidagi faoliyatidan ancha murakkab bo'lib, u yuqoriioq mahorat va mehnat talab qiladi. 54 Muammoli o'qitish konsepsiyasida muammoli vaziyatning birinchi sharti o'quvchi o‘zi yechishi lozim bo'lgan muammoni ko'rishidan iborat ekanligi ta’kidlanadi. . Muammoli o'qitish nazariyasining asosida amerikalik psixolog, faylasuf va pedagog J. Dyui g'oyalari yotadi. U 1894 yilda Chikago shahrida o'qitish asosini'o'quv rejasi emas, balki o'yinlar va mehnat faoliyati tashkil etgan tajriba maktabini tashkil qilgan. O'qish, hisoblash, yozish bo'yicha mashg‘ulotlar bolalaming fiziologik balog'atiga qarab, o‘z-o‘zidan paydo bo'lgan ehtiyojlariga muvofiq o'tkazilgan. J. Dyui o'qish uchun to'rt ehtiyojni ajratgan: ijtimoiy, konstruksiyalash, badiiy ifoda, tadqiqiy. Bilish manbalari sifatida bolalarga quyidagilar taqdim etilgan: so‘z, san’at asarlari, texnik qurilmalar. J. Dyui g'oyalari bo'yicha bola Mumnmoli ta 'lim ■ talabalarda ijodiy izlanish, kichik tadqiqotlami amalga oshirish, muayyan farazlami ilgari surish, narijalami asoslash, ma'Ium xuloxalarga kelish kabi ко ‘nikma va malakalami shakllantirishga yo ‘valtirilgan ta'lim bilishda insoniyat yo'lini qaytaradi, bilimlami o'zlashtirish boshqarilmaydigan jarayon bo'lib, bola o'zida hosil bo'lgan ehtiyojni qondirishi natijasi sifatida o'quv materialini o'zlashtiradi.
Ya’ni, o'qitish samaradorligi shartlari, o'quv “ materialini muammolashtirish bola faolligi bilan bog'liq bo'lishi kerak. Muammoli o'qitishni chuqur o'rganish XX asming 60-yillarida boshlangan. Fikrlash psixologiyasi nuqtayi nazaridan muammoli o'qitish g'oyasi va tamoyillari S. L. Rubinshteyn, М. I. Maxmutov, V. Окоп, I. Y. Lemer tomonidan ishlab chiqilgan. S. L. Rubinshteynning «Tafaklcur muammoli vaziyatdan boshlanadi» degan g'oyasi muammoli o'qitishning psixologik asosi sifatida qabul qilingan. 1970-1980 yillarda an’anaviy o'qitish shakllari samarador-ligi pasayib ketganligi qayd etilganda, yetakchi pedagoglar muammoli o'qitish nazariyasiga e'tibor qarata boshladilar. Chunki an’anaviy o'qitish shaklida asosiy diqqat o'qituvchi faoliyatiga qaratilgan bo'lsa, muammoli o'qitish konsepsiyasida asosiy urg'u o'quvchilaiga ko'chadi. Muammoli o'qitish tamoyili bo'yicha bilim o'quvchilarga tayyor shaklda uzatilmaydi, balki ilmiy tadqiqot 55 jarayoniga o'xshatib, o'quv faoliyati jarayonida o'quvchilar tomonidan egallanadi. Muammoli o'qitish — o'quvchining muammoli taqdim etilgan — ta’lim mazmuni bilan faol o'zaro bog'lanishini tashkil etadi.
Bu jarayonda o'quvchi ilmiy bilimning obyektiv zidliklari va ularning yechilmalariga yaqinlashadi, fikrlash, bilimlami ijodiy o'zlashtirishga o'rganadi. Muammoli o'qitish ijodiy faoliyatni shakllantirish va rivojlantirishga qaratilgan bo'lib, bu jarayonda o'quvchilar ijodiy fikrlashining rivojlanishi an’anaviy o'qitishdagiga nisbatan jadalroq bo'ladi. Muammoli o'qitishning bu funksiyasi oshishi uchun o'quv jarayoniga mu ammo laming tasodifiy majmuasini kinrish yetarli emas. Muammolar tizimi bilimning mazkur sohasiga xos muammolaming asosiy turlarini qamrab olishi kerak.
Muammoli o'qitishni ta'lim jarayoniga tatbiq etishda o'qituvchi ilmiy va o'quv muammolar orasidagi umumiylikni va farqni ajratishi lozim. Ularning umumiyligi har ikkalasida ham obyektiv zidliklar mavjudligi bo'lsa, ilmiy va o'quv muammolarini farqi shuki, ilmiy muammoda qo'yilgan masala hali yechilmagan, o'quv muammoda esa masala yechilgan, uni yechish yo'li va natijasi ma’lum. Faqat bu yo'llar va natijalami o'quvchilar izlab topishi kerak. Muammoli o'qitishning yakuniy maqsadi — o'quvchilami muammnlami ko'rish va yechishga o'rgatishdan iborat bo'lib, bu faqat fikrlash faoliyati jarayonida amalga oshiriladi. Shaxsning ijodiy mustaqil fikrlashi jamiyat uchun zarur bo'lib, fikrlash jarayoni muammoli vaziyatdan boshlanadi. Muammoli o'qitish usullariga tadqiqiy usul, evristik usuL, muammoli vaziyatlar yaratish usuli kiradi. O'qitishning tadqiqiy usullarini qo'llaganda ta’lim oluvchilarga: nostandart masalalami tuzish bo'yicha; shakllantirilmagan savol bilan; ortiqcha ma’lumotlar bilan; o'zining amaliy kuzatuvlari asosida mustaqil umumlashtirish; yo'riqnomalardan foydalanmasdan qandaydir obyekt mohiyatini bay on etish; olingan natijalami qo'llash chegaralarini va darajalarini aniqlash; hodisaning namoyon bo'lish mexanizmini aniqlash; «bir lahzada» topish kabi topshiriqlami berish mumkin.
Hozirgi kunda bu sohadagi izlanishlar dunyoning turli mamlakatlarida davom ettirilmoqda, umumta’lim fanlari bo'yicha ham, oliy ta'lim fanlari bo‘yicha ham muammoli o'qitish texnologiyalarining majmuaviy ishlanmalari yaratilmoqda. Fanda muammoli o'qitish bilan aloqador ikkita tushuncha ishlatiladi: “ muammo” va “ muammoli vaziyat” tushunchalari. Ay rim hollarda ular sinonimdek tushunilsada, lekin bu atamalar bilan belgilangan obyektlar o‘z hajmi bilan farqlanadi. Muammo muammoli masalalar ketma-ketligiga ajraladi. Demak, muammoli masalani muammoning oddiy, xususiy bir masaladan iborat holati sifatida korish mumkin. Muammoli o'qitishning yaqqol ko'rinib turgan afzalliklariga qaramasdan ta’limning hech qaysi bosqichi to'liq muammoli tuzilishi mumkin emas. Muammoli o'qitishni amalga oshirish uchun qism (ayrim bo'lim, mavzu, band) lami ajratib olish lozim. Bunda o'quv materialining mantiqiy-didaktik tahlili, muammolami qo'yish imkoniyatlari, o'qitish maqsadlariga erishishda ulaming samarasini aniqlash talab etiladi. Ko'p narsa u yoki bu guruhda ishlashning aniq sharoitlariga bog'liq. Bundan tashqari. darsliklardagi o'quv materiali kamdan kam hollarda muammoli o'qitishga moslashtirilgan.
Lekin muammoli o'qitishni amalga oshirish uchun o'qituvchi o'quv matnlarini osongina qayta ishlashi mumkin. Muammoli vaziyatlami modellashtirish uchun eng optimal o'quv materiali bu darslikdagi fan va texnika tarixiga oid ma’lumotlardir. S. L. Rubinshteyn «tafakkur — inson oldida turgan masala va mu-ammolanii yechishga olib keladigan idrok bo'lib, tafakkur muammoli vaziyatdan kelib chiqadi va muammoni yechishga qaratilgan bo'ladi» - deb ta’kidlaydi.
Demak, muammoli vaziyat — psixik qiyinchilik, ziddiyatlar vaziyati bo'lib, o'quvchilami muammoli vaziyat holatiga tushirish orqali ularda fikrlash qobiliyati rivojlantiriladi shaxsning ijodiy, mustaqil fikr yuritishi jamiyat uchun zarur bo'lib, fikrlash jarayoni muammoli vaziyatdan boshlanadi. J. Dyui muammoli ta’lim asosi sifatida quyidagi yo'nalishlami belgilagan.Muammoli o‘qitishni chuqur o'rganish XX asming 60 yillarida boshlangan bo‘lib, uning asosida “Tafakkur muammoli vaziyatdan boshlanadi” - degan g‘oya yotadi. 1960 yilda muammoli ta’lim L. Rubinshteyn, М. I. Maxmutov, V. Окоп, I. Y. Lemer kabi tadqiqotchilaming qarashlan negizida yanada rivojlangan. S. L. Rubinshteynning “Tafakkur muammoli vaziyatdan boshlanadi” degan g'oyasi muammoli ta’limning psixologik asosi sifatida qabul qilingan. Muammoli ta’limining asosiy turlari. M uammo va muammoli vaziyat Muammoli ta'limning bir necha turlari mavjud. M. N. Skatkin o‘z ishlarida muammoli ta’limning quyidagi turlari borligiga urg'u beradi: 1. Bilimlami muammoli bayon qilish (muammoli m a’ruza). 2. Muammoli topshiriqlami hal qilish (muammoli amaliy rnashg'ulot). 3. Kichik ilmiy tadqiqotlarai olib borish (muammoli tajriba). Muammoli ta’limning asosini muammo (yun. “to'siq”, “qiyinchilik”) yoki muammoli vaziyat tashkil etib, muammoli ta’lim texnologiyalari ulaming yechimini topishga xizmat qiladi. M uammo (yunon. “to‘siq”, “qiyinchilik”, arab. “jumboqli”, “sirli”, “tushunilishi qiyin”) — hal qilinishi muhim nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo'lgan masala. sa Muammoli vaziyat — talabalaming ma'lum tapshiriqlami bajarish (masaJani yechish, savolga javob topish) jarayonida yuzaga kelgan ziddiyatni anglashi bilan bog'liq ruhiy holati bo'lib, u hal etilayotgan masala bilan bog'liq yangi bilimlami izlashni taqozo etadi Ko‘p holatlarda muammo va muammoli vaziyat sinonimdek qabul qilinadi. Ash da esa illar bir-biridan farq qiladi.
Mahiyatiga ko'ra muammo uni keltirib chiqargan sabablami o'rganish, uni hal etishda ahamiyatli, samarali bo'lgan yo'l, metod va vositalami izlash, ularning samarali ekanligini asoslovchi dalillami to‘plash, dalillami yangicha, yangi tahiitda izohlash asosida hal qilinadi. Pedagogika sohasida ko'p holatlarda “muammo” tushunchasi tashkiliy-pedagogik, psixologik, ta’limiy va tarbiyaviy masalalami hal qilishda qo'llaniladi Soha nuqtayi nazaridan pedagogik jarayonda quyidagi xarakterdagi muammolarga murojaat qilinadi: didaktik xarakterdagi muammo; am aliy xarakterdagi muammo; ilmiy-m etodik xarakterdagi muammo Ma’lum va noma’lum bilimlar hamda mavjud tajriba muammoning tarkibiy qismlari sifatida namoyon bo'ladi. Ta’lim jarayonida muammoni qo'yish bir necha sathda kechadi.
Ular quyidagilar: Darajalar Muammoni qo'yish mohiyati 1-daraja \ _ О ‘qituvchi muammoni qo 'yadi va talabalami uni hal * qilishga go 'naltiradi § 2-daraja О 'qituvchi muammoli vaziyami bavon qiladi va talabalaming о ‘zlari mustaqil ravishda muammoni shnkllantiradi 3-daraja О ‘qituvchi muammoni кэ ‘rsalib bermaydi, balki unga talabalami ro ‘para qiladi. Talabalar muammoni anglagan holda uni о 'zlari shakllantirib, muammoni g yechish usullanm tahlil qiladi 59 Ta’lim jarayonida mas yishda mavjud shart-sharoitlami aniqlashda muammo fun' . asos sifatida namoyon bo'ladi. O'quv materiallan mazmi iashtirishda muammoning qo'yilislii va hal etilishi quyidagi b’ j'da kechadi. Pedagogik jarayonda talaba “muammo”ga emas, balki muammoli vaziyatga ro'baro' qilinadi. Darhaqiqat, muammoli vaziyat deganda talabanining hozirda yoki kelgusida ta’lim maqsadiga erishishi uchun xavf tug'diradigan vaziyat tushuniladi.
Muammoli ta’lim haqidagi to'plangan ma’lumotlarga asoslanib, shuni ta’kidlash lozimki, bu ta’lim turi ilmiy-uslubiy jihatdan 3 ko'rinishga ega.
1. Muammoli vaziyatni vujudga keltmsh.
2. Muammoning qo'yilislii.
3. Muammoning yechimini topish. Muammoli vaziyatni o'quv mashg'ulotlarining barchasida shakllantirish mumkin.
Uni dars jarayonida qancha ko‘p shakllantinsh o'qituvchiga bogiiq Muammoli vaziyatning ahamiyati shurtdaki, u o'quvchilar diqqatini bir joyga (muammoga) qaratadi va o'quvchilaming izlanishga, fikrlashga o'rgatadi. Muammoli ta’lim o'qituvchi rahbarligida muammoli vaziyat vujudga keltinlib, mazkur muammo o'quvchilaming faol, mustaqil faoliyati natijasida nazariy 60 bilim, amaliy ko'nikma va raalakalami ijodiy o'zlaslitirish va aqliy faoliyatni rivojlantinshga imkon heradigan ta’lim jarayonini tashkil Muammoli ta’lim nazariyasida muammoli vaziyatning ikki turi mavjud: 1. Psixologik muammoli vaziyatlar. 2. Pedagogik muammoli vaziyatlar. Psixologik muammoli vaziyatlar o ‘quvchi faoliyatiga, pedagogik muammoli vaziyatlar o‘quv jarayonining tashkil etilishiga taalluqli. Muammoli vaziyatlaming bu ikki turi bir-birini taqozo etadi. Pedagogik muammoli vaziyatlar o'quvchidan faqat fikr yuritishnigina talab qilmay, balki bilish munozarasida ishtiiok etish, u yoki bu hodisa haqidagi hayotiy va ilmiy tasawurlami qiyoslash, olimlaming nuqtayi nazarlarini taqqoslash, shuningdek, ulaming qiziqishlarini ortirisli maqsadida dars davomida yangi dalillami ma’lum qilish, mazkur dalillaming fan-texnika rivoji uchun ahamiyatini yoritish orqali vujudga keltiriladi.
Muammoli vaziyatlarni hal etishda o'qituvchi o'quvchilar faoliyatini fikr yuritishning mantiqiy operatsiyalari: tahlil, sintez, taqqoslash, analogiya, umumlashtirish, tasniflash va xulosa yasashga yo'naldradi. Muammoli vaziyatlardan o'quv jarayonining barcha bosqichlarida: yangi mavzu bayoni, mustahkamlash va bilimlami etishni nazarda tutadi. Muammoli ta'limning muvaffaqiyati quyidagi omillarga bog'liq: s i i nazorat qilishda muvaffaqiyatli foydalanish mumkin. Muammoli vaziyatlar tizimi muvaffaqiyatli yaratilgan hollarda o'rganilayotgan mavzuni muammoli dars shaklida o'tish tavsiya etiladi. O'qitish jarayoniga muammoli darslami qo'llash uchun o'qituvchi quyidagilami hal qilishi kerak: 1. 0 ‘quv dasturi bo'yicha qaysi mavzulami muammoli dars shaklida o'tish mumkinligini; 2. Mavzu matnidagi masalalar bo‘yicha muammoli vaziyatni keltirib chiqaradigan savollar va topshiriqlami aniqlashda didaktikaning ketma-ketlik, izchillik tamoyillariga amal qilish; 3. 0 ‘quvchilaming bilish faoliyatini faollashtirish va boshqarishni ta’minlaydigan vosita va usullami aniqlash, ulardan o‘z o‘mida va samarali foydalanish yo‘llami belgilash zarur. Muammoli vaziyadaming bir qancha turlari bor Dars jarayonida muammoli vaziyatlami yaratish o‘qituvchining mahoratiga, bilimi va pedagogik vaziyatlami to‘g ‘ri baholay olish malakasiga bog'Iiq. Quyida ta’lim jarayonida qo'llaniladigan muammoli vaziyatlarning turlari keltirilgan.
Muammoli darslarda o'quvchining faoliyati, eng awalo, mavzu mazmunidan kelib chiqqan holda, o'quv muammolarini aniqlash, muammoli vaziyatlami yaratish, o ‘quvchilar oldiga o'quv muammolarini yuqori ilmiy va uslubiy saviyada qo'yish, darsda mazkur o'quv muammolaridan samarali foydalanisliga erishish, o'quvchilar faoliyadni muammolami hal etishga yo'naltirishdan iborat O'quvchi faoliyati muammo!) vaziyatlami idrok etish, hal qilish usullarini iziash, muammoni tahlil qilib, taxminlami ilgari surish, taxminlami ilmiy, mandqiy nuqtayi nazardan asoslash, taxminlami tek- shirish va xulosa chiqarishdan iborat.
Muammoli darsning didaktik maqsadi: o'quv muammolarini hal etishda o'quvchilar ijodkorligini va tanqidiy fikrlash malakalarini shakllantirish; o'quvchilaming yangi bilimlami egallash ko'nikmalarini shakllantirish; o'quvchilarda bilimlami ijodiy o'zlashtirish va amalda qo'llash malakalarini rivojlantirish; o‘q uvchilaming izlanuvchanligi, qiziqishi, motivlari, mantiqiy tafakkuri, ijodiy faoliyati, aqliy kamoloti va zakovatini rivojlantirishdan iborat. “Muammoli vaziyat” metodi “Muammoli vaziyat” metcdi ta’lim oluvchilarda muammoli vaziyatlaming sababini va oqibatlarini tahlil qilish hamda ularning yechilmlarini topish bo'yicha ko'nikma va malakalami sliakllantirishga qaratilgan metod.
To‘g ‘ri yechimlami tanlash bosqichi “Muammoli vaziyat” metodi uchun tanlangan muammoning murakkabligi o'quvchilaming hilim darajalariga mos kelishi kerak. O'quvchilar qo'yilgan muammoning yechimini topishga qadir bcTlishi kerak, chunki muammoni yechimini topa olmasa о‘quvchilaming qiziqishlari so'nishi va bolalar o'ziga bo'lgan ishonchini yo'qotishi mumkin.
Dars jarayonida ushbu metoddan foydalanganda o'quvchilar mustaqil fikr yurtishga, muammoning sabab va oqibatlarini tahlil qilishga, uning yechimini topishga o‘rganadilar. “Muammoli vaziyat” metodini qo'llash bosqichlari quyidagilardan iborat:
1. O‘qituvchi mavzu bo'yicha muammoli vaziyatni tanlaydi, maqsad va vazifalami aniqlaydi, muammmoni bayon qiladi.
2. O'qituvchi o'quvchilami topshiriqning shartlari bilan tanishtiradi.
3. O'quvchilami kichik guruhlarga ajratadi.
4. Kichik guruhlar berilgan muammoli vaziyatni o'rganadilar va muammoning kelib chiqish sabablarini aniqlaydilar. Barcha guruhlarda muammoni sabablari o'rganib chiqilgach, taqdimot o'tkaziladi va bir xil fikiar jamlanadi.
5. Bu bosqichda berilgan vaqt mobaynida guruhlar muammoning oqibatlari to'g'risida filer yuritadilar va vaqt tugagach, har bir guruh o'z taqdimotini o'tkazadi. Taqdimotdan keyin bir xil fikrlar umumlashtiriladi.
6. Endi guruhlar muammoni yechishning turli yo'llari va imkoniyatlarini muhokama qiladilar, tahlillar o'tkazadilar. Muammoli vaziyatni yechish yo'llarini ishlab chiqadilar.
7. Kichik guruhlar muammoni yechish bo'yicha o'z variantlari taklif etilgan taqdimot o‘tkazadilai. Barcha guruhlaming taqdimotidan keyin bir xil yechimlar yoki original yechimlar jamlanadi. 0 ‘qituvchi o'quvchilar bilan birgaJikda muammoli vaziyatni yechishning eng maqbul variantini tanlab oladi. Muammoli vaziyatni yechishda quyidagi usullar qo'llaniladi: muammoni turli nuqtayi nazardan o'rganish va tahlil qilish; mavjud dalillami solishtirish va umumlashtirish; qoshimcha dalillami aniqlash va ulami o'zaro qiyuslash; muammo bilan bog'liq xulosalarni chiqarish; talabalaming mustaqil ravishda muammoni qo'yishlari.
Muammoli vaziyat metodi quyidagi afzalliklariga ega: talabalarda mustaqil fikrlash qobiliyatlarini shakllantiradi; ta lab alar muammoning sabab, oqibat va yechimlarini topishga yo’naltiriladi; talabalaming bilim va qobiliyatlarini baholash uchun yaxshi imkoniyat yaratiladi; talab alar fikrlar va natijalami tahlil qilishni o'rganadi. Ta’lim jarayonida ushbu metodni qo'llashda ayrim kamcliiliklar ham ko'zga tashlanadi. Ular: ta’lim oluvchilardan yuqori motivatsiya talab etiladi; qo'yilgan muammo talabalaming bilim darajasiga mos kelishi kerak; ko’p vaqt talab etiladi.
Muammoli o’qitish g’oyasi amerikalik faylasuf, psixolog va pedagog J.Dyui (1859-1952) nazariy qoidalariga asoslanadi va XX asrning boshlarida tarqala boshladi. U 1894 yilda Chikago shahrida o’qitish asosini o’quv rejasi emas, balki o’yin va mehnat faoliyati tashkil etgan tajriba maktabini ochgan.
O’qish, hisoblash, yozish bo’yichamashg’ulotlar bolalarning fiziologik balog’atiga qarab o’zo’zidan paydo bo’lgan ehtiyojlariga muvofiq o’tkazilgan. J.Dyui o’qitishuchun quyidagi ehtiyojlarni asos qilib belgiladi: ijtimoiy, konstruksiyalash, badiiy ifoda, ilmiy-tadqiqiy.
Bu asoslarni amalga oshirish uchun bilish 190 manbalari sifatida bolalar quyidagilarga jalb etilgan: so’z, san’at asarlari, texnik qurilmalar, o’yin va mehnat faoliyati. Bu maktabda qo’llangan o’qitishning yangi uslublari, yo’llari va tamoyillari nazariy asoslanmagan va konsepsiya sifatida ifodalanmagan edi. J.Dyuining fikricha, bilimlarni o’zlashtirish boshqarilmaydigan jarayon bo’lib, bola o’zida hosil bo’lgan ehtiyojni qondirishi natijasi sifatida materialni o’zlashtiradi, o’qitish samaradorligi shartlaridan biri bu o’quv materialini muammolashtirishdir va u bola faolligi bilan bog’liqbo’lishi kerak. Muammoli o’qitishni chuqur o’rganish XX asrning 60 yillarida boshlangan.
Fikrlash psixologiyasi nuqtai nazaridan muammoli o’qitishg’oyasi va prinsiplari S.L.Rubinshteyn, M.I.Maxmutov, V.Okon,I.Ya.Lerner kabi psixolog olimlar tomonidan ishlab chiqilgan. S.L.Rubinshteynning “Tafakkur – muammoli vaziyatdan boshlanadi” degan g’oyasi muammoli o’qitishning psixologik asosi sifatida qabul qilingan. 70-80 yillarda an’anaviy o’qitishshakllari samaradorligi pasayib ketganligi qayd etilganda, yetakchi pedagoglar muammoli o’qitish nazariyasiga e’tibor qarata boshladilar. Chunki an’anaviy o’qitish shaklida asosiy diqqat o’qituvchi faoliyatiga qaratilgan bo’lsa, muammoli o’qitishkonsepsiyasida asosiy urg’u o’quvchilar tomoniga ko’chadi. Muammoli o’qitish tamoyili bo’yichabilim o’quvchilarga tayyor shaklda uzatilmaydi, balki ilmiytadqiqot jarayoniga o’xshatib, o’quv faoliyati jarayonida o’quvchilar tomonidan egallanadi.
Hozirgi kunda bu sohadagi izlanishlar dunyoning turli mamlakatlarida davom ettirilmoqda, turli soha fanlari bo’yicha muammoli o’qitish texnologiyalarining majmuaviy ishlanmalari yaratilmoqda. Bugungi kunda, muammoli o’qitish deganda mashg’ulotlarda pedagog tomonidan yaratiladigan muammoli vaziyatlar va ularni yechishga qaratilgan ta’lim oluvchilarning faol mustaqil faoliyati tushuniladi. Buning natijasida ta’lim oluvchilar kasbiy bilim, ko’nikma va malakalarga ega bo’ladilar hamda fikrlash qobiliyatlari rivojlanadi.
Muammoli o’qitish, o’qitishning shaxsga yo’naltirilgan texnologiyalariga taalluqli, chunki bu yerda shaxsga subyekt sifatida qaraladi, muammoli vaziyatlarning maqsadi – pedagogik jarayonda o’ziga xos qiziqish uyg’otishdir. Muammoli o’qitish, o’qitishning eng tabiiy samarali usulidir, chunki ilmiy bilimlar mantiqi o’zida muammoli vaziyatlar mantiqini namoyish etadi.
Pedagogikaga oid adabiyotlarda muammoli o’qitishning turli ta’rif va tavsiflari bor. Bizningcha, nisbatan to’liq va aniq ta’rif M.I.Maxmutov tomonidan berilgan bo’lib, unda muammoli o’qitish mantiqiy fikrlar tadbirlari, tahlil, umumlashtirish hisobga olingan o’rgatish va dars berish usullarini qo’llash qoidalari va talabalarning tadqiqot faoliyatlari qonuniyatlarining tizimi sifatida izohlanadi. Muammoli o’qitishning mohiyatini o’qituvchi tomonidan talabalarning o’quv ishlarida muammoli vaziyatni vujudga keltirish va o’quv vazifalarini, muammolarini va savollarini hal qilish orqali yangi bilimlarni o’zlashtirish bo’yicha ularning bilish faoliyatini boshqarish tashkil etadi. Bu esa bilimlarni o’zlashtirishning ilmiytadqiqot usulini yuzaga keltiradi.
Ma’lumki, o’qitishning har qanday asosida inson faoliyatining muayyan qonuniyatlari, shaxs rivoji va ular negizida shakllangan pedagogik fanning tamoyillari va qoidalari yotadi. Insonning bilish faoliyati jarayoni mantiqiy bilish ziddiyatlarini hal qilishda obyektiv qonuniyatlari didaktik tamoyil – muammolilikka tayanadi. Fanda muammoli o’qitishbilan aloqador ikkita tushuncha ishlatiladi: «muammo» va «muammoli vaziyat» tushunchalari. Ayrim hollarda ular sinonimdek tushunilsada, lekin bu atamalar bilan belgilangan ob’ektlar o’z hajmi bilan farqlanadi.
Muammo muammoli masalalar ketma-ketligiga ajraladi. Demak, muammoli masalani muammoning oddiy, xususiy bir masaladan iborat holati sifatida ko’rish mumkin. Muammoli o’qitish ijodiy faoliyatni hamda unga ehtiyojni shakllantirish va rivojlantirishga qaratilgan bo’lib, bu jarayonda ta’lim oluvchilar ijodiy fikrlashining rivojlanishi an’anaviy o’qitishdagiga nisbatan jadalroq bo’ladi.
Lekin muammoli o’qitishning bu funksiyasi oshishi uchun o’quv jarayoniga muammolarning tasodifiy majmuasini kiritish yetarli emas. Muammolar tizimi bilimning mazkur sohasiga xos muammolarning asosiy turlarini qamrab olishi kerak.
Muammoli o’qitishni ta’lim jarayoniga tatbiq etishda o’qituvchiilmiy va o’quv muammolar orasidagi umumiylikni va farqni ajratishi lozim. Ularning umumiyligi– har ikkalasida ham obyektiv zidliklar mavjudligi bo’lsa, ilmiy va o’quvmuammolarini farqi shuki, ilmiy muammoda qo’yilgan masala hali yechilmagan, o’quv muammosida esa masala yechilgan, uni yechish yo’li va natijasi ma’lum. Faqat bu yo’llar va natijalarni o’quvchilar izlab topishi kerak. Muammoli o’qitishning yakuniy maqsadi – ta’lim oluvchilarni muammolarni ko’rish va yechishga o’rgatishdan iborat bo’lib, bu faqat fikrlash faoliyati jarayonida amalga oshiriladi.
S.L.Rubinshteyn “tafakkur – inson oldida turgan masala va muammolarni yechishga olib keladigan idrok bo’lib, tafakkur muammoli vaziyatdan kelib chiqadi va muammoni yechishga qaratilgan bo’ladi” - deb ta’kidlaydi. Bundan quyidagi mantiq hosil bo’ladi. Shaxsning ijodiy,mustaqil, fikrlovchi bo’lishi jamiyat uchun zarur bo’lib, fikrlash jarayoni muammoli vaziyatdan boshlanadi. Muammoli vaziyat – psixik qiyinchilik, ziddiyatli vaziyati bo’lib, o’quvchilarni muammoli vaziyat holatiga tushirish orqali ularda fikrlash qobiliyati rivojlantiriladi.
Evristika (yunon. “evrika” – izlayman, topaman, kashf etaman) inson ijodiy faoliyatini, shuningdek yangi kashfiyotlarni yaratishda qo’llanadigan usullarni o’rganadigan fan sifatida psixologiya, kibernetika, strukturali lingvistika, axborot nazariyasi chegarasida rivojlandi. Evristika yangi vaziyatda yangi harakatlarni qurish qonuniyatlarini o’rganadigan fan deb tushunish mumkin. Evristik usullar, masalan, dastlabki ma’lumotlarto’la yoki ishonchli bo’lmagan holda hosil bo’lgan ijodiy masalaning ishga yaroqli, lekin doim ham optimal bo’lmagan yechimini topish ehtimolini oshiradi. Evristik uslublar juda murakkab, ko’zda tutilmagan vaziyatlarda ham yechimini topish imkonini beradi. Evristika maqsadga erishishga ko’maklashadigan harakatlar uslubini belgilaydi. 193
Tafakkur – inson ongining bilish obyektlari hisoblangan narsa va hodisalar o’rtasida murakkab, har tomonlama aloqalarning bo’lishini ta’minlovchi umumlashgan va mavhumlashgan aks ettirish jarayonidir. Dunyoni tushunish, anglash va unga ongli munosabat bildirish jarayoni tafakkur, fikrlash deyiladi. Tafakkurning oliyligi shundaki, u idrokdan farqli ravishda bevosita aks ettirish bo’lmay, narsalar va ularning xossalarini, voqyealarni ular yo’q paytda ham aks ettirishga imkon beradi. Masalan: koinot haqida so’z ketganda. ta’lim oluvchi koinotga chiqib ko’rmagan bo’lsa ham, uning xususiyatlarini bilgani uchun ushbu axborotni tushunib, uni qabul qiladi. Buning asosida tafakkur jarayoni yotadi.
Tafakkurni ta’minlovchi inson organi – bu bizning miyamiz bo’lib, eng elementar harakatlarni rejalashtirishdan tortib, murakkab, mavhum teoremalarni isbot qilishgacha qaratilgan operatsiyalar miyada sodir bo’ladi. Inson miyasining fikrlash qobiliyati va imkoniyatlari shunchalik salmoqliki, ayrim olimlarning fikricha uning ishlash imkoniyatlarini tasavvur qilishning o’zi mushkul. Miyaga kelgan barcha o’y-xayollar – bu fikrlardir. Normal ta’lim oluvchini, insonni fikrsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Har on, har daqiqada odam miyasi qaydaydir fikrlar bilan band bo’ladi.
Ularni tartibga solish, keragida diqqatni jalb qilish, ichki yoki tashqi nutq vositasida uni yechish ya’ni ifodalash – fikrlash jarayonidir. Fikrlash jarayoni aslida ma’lum bir masalani, muammo yoki jumboqni hal qilish kerak bo’lganda paydo bo’ladi. Fikrlash doimo bir narsa xususida kamida bitta yechimni berishi shart, aks holda u boshqa jarayonga – xayol, fantaziyaga aylanib ketishi mumkin.
Xayol – yangi obrazlar va taxminlarni shakllanish jarayoni bo’lsa, fantaziya – xayolni borliqdan, haqiqatdan biroz uzoqlashuvi jarayonidir. Shunday qilib, muammo yoki jumboq bizni fikrlashga majbur etadi. Psixologlarning fikricha, har qanday masalani yoki muammoni yechish mobaynida o’quvchi uning shartlarini bir necha variantda tasavvur qilsagina yechimga kelar ekan. Chunki kimdir juda tez 194 fikrlaydi, kimdir sekin fikrlaydi. Shuning uchun ham test yechish jarayonida yonma-yon o’tirgan ikki o’quvchi bir xil yechimni belgilasada, o’sha yechimga kelish yo’llari har bir o’quvchida o’ziga xos bo’ladi. Mustaqilfikrlash – shaxsning shunday qobiliyatiki, u tufayli odam narsa va hodisalar xususida o’z qarashi va nostandart yechimlarga ega bo’ladi. Masalan: aniq predmet ruchkaning nima ekanligini va nima maqsadda undan foydalanish mumkinligini ko’pchilik biladi.
Bu – yozuv quroli. Lekin, mustaqil nostandart tafakkurga erk berilsa, uning ko’rsatkich sifati, yoki sanoq tayoqchasi sifati yoki g’altakka o’xshatib ip o’rash mumkinligi kabi o’nlab funksiyalarini sanab berish mumkin. Demak, mustaqil fikr insonning narsa va hodisalar, jamiyatda ro’y berayotgan voqyealarning mohiyati xususida o’z qarashlari bo’lishini taqozo etadi, uning bilish va anglash imkoniyatlari chegarasini kengaytiradi.
O’qitishning hozirgi jarayoni tahlili psixolog va pedagoglarning fikrlash muammoli vaziyat, kutilmagan xayrat va mahliyo bo’lish (kognitiv dissonans)dan boshlanadi, degan xulosalari haqiqatga yaqin ekanligini ko’rsatadi. O’qitish sharoitida insonning o’sha psixik, emotsional va hissiy holati unga fikrlash va aqliy izlanish uchun o’ziga xos turtki vazifasini bajaradi. Muammoli vaziyat muayyan pedagogik vositalarda maqsadga muvofiq tashkil etiladigan o’ziga xos o’qitishsharoitida yuzaga keladi.
Shuningdek, o’rganilgan mavzular xususiyatlaridan kelib chiqib, bunday vaziyatlarni yaratishning maxsus usullarini ishlab chiqish zarur. Shunday qilib, o’qitishda muammoli vaziyat shunchaki “fikr yo’lidagi kutilmagan to’siq” bilan bog’langan aqliy mashaqqat holati emas. U bilish maqsadlari maxsus taqozo qilgan aqliy taranglik holatidir. Bunday vaziyat negizida avval o’zlashtirilgan bilim izlari va yangi yuzaga kelgan vazifani hal qilish uchun aqliy va amaliy harakat usullari yotadi. Bunda har qanday mashaqqat muammoli vaziyat bilan bog’liqbo’la bermasligini ta’kidlash o’rinli bo’ladi. Yangi bilimlar avvalgi bilimlar bilan bog’lanmasa, aqliy mashaqqat muammoli bo’lmaydi. Bunday mashaqqat aqliy izlanishni kafolatlamaydi.
Muammoli vaziyat har qanday fikrlash mashaqqatlaridan farq qilib, unda talaba mashaqqat talab qilgan obyekt (tushuncha, fakt)ning unga avval va ayni vaqtda ma’lum bo’lgan vazifa, masala bo’yichaichki, yashirin aloqalarini anglab yetadi. Muammoli vaziyatning mohiyati shuki, u talaba tanish bo’lgan ma’lumotlar va yangi faktlar, hodisalar o’rtasidagi ziddiyatdir, bunda, ularni tushunish va tushuntirish uchun avvalgi bilimlar kamlik qiladi. Bu ziddiyat bilimlarni ijodiy o’zlashtirishni harakatlantiruvchi kuchdir. Muammoli vaziyatlar kiritilgan holda an’anaviy bayon etish o’quvmaterialining eng optimal tarkibi hisoblanadi. Pedagog muammoli vaziyat yaratadi
ta’lim oluvchini uni hal etishga yo’naltiradi, yechimni izlashni tashkil etadi. Muammoli o’qitishni boshqarishda pedagogik mahorat muhim ahamiyatga ega, chunki muammoli vaziyatning paydo bo’lishi individual holat bo’lib, tabaqalashtirilgan va individuallashtirilgan yondashuvni talab etadi. Muammoli o’qitish, ijodiy jarayondan nostandart ilmiyo’quvmasalalarni yangicha usullar bilan yechishni taqozo etadi.
Talabalarga mashq uchun beriladigan masalalar olingan bilimlarni mustahkamlash va malakalar hosil qilish uchun xizmat qilsa, muammoli masalalar esa faqat yangi yechimlar izlashga qaratiladi. O’quv materialini muammoli taqdim etilishining mohiyati shundaki, unda o’qituvchibilimlarni tayyor holda taqdim etmasdan, ta’lim oluvchilar oldiga muammoli masalalar qo’yadi, ularni yechim yo’llari va vositalarini izlashga undaydi.
Muammo, yangi bilimlar va harakat usullar sari, o’zi yo’lga boshlaydi. Shuni ta’kidlash lozimki, bu yerda yangi bilimlar ma’lumot uchun emas, balki muammo yoki muammolarni yechimi uchun beriladi. An’anaviy pedagogik usul ta’lim oluvchilarda mustaqil ilmiy izlanish ko’nikma va malakalarini hosil qila olmaydi, chunki ularga o’zlashtirish uchun tayyor natijalar taqdim etiladi. Muammoning yechimi ijodiy fikrlashni taqozo etadi. O’zlashtirilgan bilimlar shablonlarini takrorlash bilan bog’liqbo’lgan reproduktiv psixik jarayonlar muammoli vaziyatlarda hyech qanday samara bermaydi. 196 6.1-chizma. «Muammoli o’qitishning» blok-sxemasi. Muammoli o’qitishning texnologik sxemasi BKM–bilim, ko’nikma, malaka AFU – aqliy faoliyat usullari 197 198 Agarinsonmuntazamtayyor bilim va ko’nikmalarni o’zlashtirishga o’rgatilgan bo’lsa, uning tabiiy ijodiy qobiliyatini so’ndirish ham mumkin; u mustaqil fikrlashni “esdan chiqaradi”.
Fikrlash jarayoni muammoli masalalarni yechishda a’lo darajada namoyon bo’ladi va rivojlanadi. Muammoli o’qitishda kechadigan jarayonlarning psixologik mexanizmi quyidagicha bo’ladi: inson ziddiyatli, yangi, noma’lum muammoga (muammo – murakkab nazariy yoki amaliy masala bo’lib, yashirin ziddiyatlarni qamrab oladi, uning yechimi turli, hatto muqobil vaziyatlarni talab etadi) duch keladi, unda hayratlanish, ajablanish holati paydo bo’ladi, “gap nimada?” degan savol tug’iladi.
O’quvchi noma’lum yechimni topish uchun mustaqil yoki o’qituvchi yordamida izlanadi. Muammoni jamoaviy hal etishda paydo bo’luvchi, subyekt-obyekt-subyekt munosabatlari ijodiy fikrlashni faollashtirishga olib keladi. Muammoli o’qitishning asosiy belgisi, bu ilmiy, o’quvyoki barcha faoliyat turlarida paydo bo’ladigan zaruriy obyektiv qaramaqarshiliklar aksi hisoblanadi. Bu esa barcha sohalarning harakatlantiruvchi va rivojlantiruvchi manbaidir. Shu sababli muammoli o’qitishni rivojlantiruvchi deb atash mumkin, zero uning maqsadi – bilimlarni, farazlarni shakllantirish, ularni ishlab chiqish va yechishdan iboratdir. Muammoli o’qitishda fikrlash jarayoni faqat muammoli vaziyatni yechish maqsadida joriy etiladi, u nostandart masalalarni yechish uchun zarur bo’lgan fikrlashnishakllantiradi.
Muammoli o’qitish samaradorligining to’rtta bosh sharti mavjud:
 muammo mazmuniga nisbatan yetarli qiziqish uyg’otishni ta’minlash;
 muammo yechimidagi har bir bosqichda paydo bo’ladigan ishlarni bajara olish mumkinligini ta’minlash (ma’lum va noma’lumlar nisbatining maqbulligi);
 muammo yechimida olinadigan axborotni o’quvchilar uchun muhimligi;
 pedagog va o’quvchi orasidagi munosabat xayrixohlik ruhida 199 kechishi, ya’ni o’quvchilar tomonidan bildirilgan barcha fikr va farazlar e’tibor va rag’batsiz qolmasligi zarur; Muammoli o’qitishning bosh psixologik-pedagogik maqsadlari quyidagilardan iborat:
 talabaning fikrlash doirasini va qobiliyatlarini o’stirish, ijodiy ko’nikmalarini rivojlantirish;
 muammoni mustaqil yechishda va faol izlanish davrida olingan bilim va ko’nikmalarni talabalar tomonidan o’zlashtirilishi, buning natijasida ushbu bilim va ko’nikmalar an’anaviy o’qitishdagidan ko’ra ancha mustahkam bo’ladi;
 nostandart muammolarni ko’ra oluvchi, qo’ya oluvchi va yecha oluvchi o’quvchining faol ijodiy shaxsini tarbiyalash;
 kasbiy muammoli fikrlashni rivojlantirish – har bir ma’lum faoliyatda o’zining xususiyatlariga ega.
Har qanday o’quvmateriali ham muammoli bayon etishga mos kelavermaydi. O’quvchilarga fan tarixini o’rgatishda muammoli vaziyatlarni yaratish oson. Farazlar, yechimlar fandagi yangi ma’lumotlar takroriy bosqichidagi an’anaviy tasavvurlarning inqirozi, muammoga yangicha yondashuvlarni izlash va hokazolar muammoli bayon etish uchun mos keluvchi mavzular hisoblanadi. Kashfiyotlar tarixi orqali izlanish mantiqini egallash – muammoli fikrlashni shakllantirishning asosiy istiqbolli yo’llardan biridir.
O’qitishning an’anaviy usulidan muammoliga o’tish muvaffaqiyati, quyidagi ikki omil bilan belgilanadigan “muammolilik darajasi”ga bog’liqbo’ladi:
 muammoning murakkablik darajasi – mazkur muammo doirasida talaba uchun ma’lum va noma’lumlar nisbatiga ko’ra aniqlanadi;
 muammo yechimida o’quvchilar ijodiy ishtirokining ham jamoaviy ham shaxsiy hissalari hisobga olinadi.
Muammoli o’qitishning uchta asosiy shakli mavjud:
- o’quv materialini muammoli bayon etish
– ma’ruza mashg’ulotlarida monolog tarzda,seminar mashg’ulotlarida esa dialog tarzda olib boriladi
O’qituvchi ma’ruza paytida o’quv materialini bayon etayotganida muammoli masalalar tuzadi va ularni o’zi yechadi, o’quvchilar esa yechimlarni izlash jarayoniga faqat xayolan qo’shiladilar.
Yoki ma’ruzachima’ruzaning boshida muammo qo’yadi, ammo tayyor javobni bermaydi, u fanning bu haqiqatga qanday yetib kelgani, bu hodisa sabablari haqidagi farazlarni tekshirish bo’yicha o’tkazilgan tajribalar haqida hikoya qiladi. - qisman izlanish faoliyati tajriba, laboratoriya ishlarini bajarishda muammoli seminarlar, evristik suhbatlar davomida namoyon bo’ladi.
O’qituvchi muammoli savollar tizimini tuzadi, bu savollarga javoblar olingan bilimlar bazasiga tayanadi, ammo ular oldingi bilimlarda mavjud emas, ya’ni savollar talabalarga intellektual qiyinchiliklar tug’diradi va maqsadga yo’naltirilgan ijodiy izlanishga undaydi. O’qituvchi imkoni boricha “boshqacha javoblar”ga yo’naltiruvchi savollarni tayyorlab qo’yishi lozim, u o’quvchilar javoblariga tayanib, yakuniy xulosa qiladi. Qisman izlanish usuli, 3- va 4- darajali mahsuldorlik faoliyatini (qo’llash, ijod) va bilimlarning 3- va 4-darajasini – bilim-ko’nikma, bilim-transformatsiya (qayta shakllanish) ni ta’minlaydi. An’anaviy tushuntirish va reproduktiv o’qitishga esa, bilim-tanish va bilim-nusxa shakllanadi, xolos. - mustaqil tadqiqot faoliyatida talabalar mustaqil ravishda muammoni ifoda etadilar va uni yechadilar (kurs ishi yoki bitiruv ishlarida, ilmiy tadqiqot ishlarida) va bu o’qituvchi nazorati bilan yakunlanadi. Bu esa 4-darajali mahsuldorlik faoliyatini (ijod), 4- darajali eng samarali, mustahkam bilimni (bilim-qayta shakllanish) egallashni ta’minlaydi. Muammoli vaziyatning belgilari quyidagilar:  talabaga notanish faktning mavjud bo’lishi;  vazifalarni bajarish uchun talabaga beriladigan ko’rsatmalar, yuzaga kelgan bilish mashaqqatini hal qilishda ularning shaxsiy manfaatdorligi. Muammoli vaziyatdan chiqa olish hamma vaqt muammoni, ya’ni nima noma’lum ekanligini, uning nutqiy ifodasi va yechimini anglash bilan bog’langan. Muammoli vaziyatni fikriy tahlil qiladigan bo’lsak, u avvalo, talabalarning mustaqil aqliy faoliyatidir. U talabani intellektual mashaqqat keltirib chiqargan sabablarni tushunishga, unga kirish, muammoni so’z bilan ifodalash, ya’ni faol fikryuritishni belgilashga olib keladi. Bu o’rinda izchillik yorqin ko’rinadi: avvalo muammoli vaziyat yuzaga keladi, so’ng o’quvmuammosi shakllanadi.
O’qitish amaliyotida boshqa variant – o’sha muammo tashqi ko’rinishda muammoli vaziyat yuzaga kelishiga muvofiq kelganday bo’ladigan variant ham uchraydi. Faktlar, hukmlar nazariy qoidalar ziddiyatlari mazmunidagi savollar ko’rinishidagi muammoning ifodasi odatda “nimaga?”, “nima uchun?” savollariga javob bo’ladigan muammoli vaziyatning mavjudligini aks ettiradi.
Muammo uch tarkibiy qismdan iborat:
 ma’lum yoki berilgan vazifa asosida;
 noma’lum yoki ularni topish yangi bilimlarni shakllantirishga olib keladi;
 avvalgi bilimlar yoki talabalar tajribasi.
Ular noma’lumni topishga yo’nalgan qidiruv ishlarini amalga oshirish uchun zarurdir. Avvalo talabaga noma’lum bo’lgan o’quv muammosi vazifasi belgilanadi va bunda uning bajarilish usullari hamda natijasi ham noma’lum bo’ladi, lekin talabalar o’zlaridagi avval egallangan bilim va ko’nikmalarga asoslanib turib kutilgan natija yoki yechilish yo’lini izlashga tushadi. Shunday qilib, talabalar biladigan vazifa va uni mustaqil hal kilinish usuli o’quvmuammosi bo’la olmaydi, ikkinchidan, biror vazifaning yechilish usullarini va uni izlash vositalarini bilishmasa ham o’quvmuammosi bo’la olmaydi.
O’quv muammosining muhim belgilari quyidagilar:  yangi bilimlarni shakllantirishga olib keladigan noma’lumning qo’yilishi;  talabalarda noma’lumni topish yo’lida izlanishni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan muayyan bilim zahirasining bo’lishi. O’quv muammosini yechish jarayonida talabalar aqliy faoliyatining muhim bosqichi uning yechilish usulini o’ylab topish yoki faraz qo’yish hamda farazni asoslashdir. O’quv muammosi muammoli savollar bilan izchil rivojlantirib boriladi va bunda har bir savol uning hal qilinishida bir bosqich bo’lib xizmat qiladi.
Muammoning tarkibiy qismlari, ma’lum va noma’lumning o’zaro 202 munosabati xarakteri bilimga bo’lgan ehtiyojni keltirib chiqaradi va faol bilishga bo’lgan izlanishga undaydi. Ta’kidlash joizki, muammoli o’qitishning zaruriy sharti talabalarda haqiqatni va uning natijasini izlash jarayoniga bo’lgan ijobiy munosabatni vujudga keltirish hisoblanadi. Talabalarning muammoli o’qitishdagi ijodiy va qidiruv-bilish faoliyati muammoli vaziyat paydo qilinganda talabalar mashg’ulotda muammoniifodalab berishidan iborat bo’ladi. Bunda bilishdagi qiyinchiliklarning paydo bo’lishi mohiyatini, ya’ni ushbu damda unga nima ma’lum bo’lsa, so’z bilan ifodalab beradi, so’ngra muammoning yechilish usullarini qidiradi va bunda turli tahminlarni olg’a suradi, haqiqiy deb topgan taxminlardan birini faraz sifatida asos qilib oladi va uni isbotlaydi, izlanish muammo yoki vazifa bajarilgandan so’ng tugallanadi.
Shaxs bilish faoliyatining izlanish davrini maxsus sxemalarda ifodalash mumkin: muammoli vaziyat  o’quvmuammosi  o’quv muammosini yechish uchun izlanish (sabab va omillar tahlili)  muammoni hal etish yo’llari  muammoning yechimi. Muammoli vaziyatlarning quyidagi turlari belgilangan: Favqulotda vaziyat (kutilmagan vaziyatda shoshilinch va tezkor xatti-harakatlar, muammo yechimi talab qilinadi). Nizo vaziyati (to’qnashuv, kelishmovchilik, fikrlar qaramaqarshiligi vaziyatida munosib xatti-harakatlar, muammo yechimi talab qilinadi). Tanlash vaziyati (muammoli vaziyatni hal qilishning muqobil variantlari ichidan eng maqbul asosli xatti-harakatlar tanlanib, muammoni yechish talab qilinadi). Inkor vaziyati(berilgan tasdiq ifodasidagi vaziyatda xatoliklar va inkor etiluvchi holatlar aniqlanadi, asoslanadi, isbotlanadi, muammo yechimi talab qilinadi). Faraz vaziyati (hali sodir bo’lmagan, lekin sodir bo’lishi mumkin bo’lgan kutilmagan noodatiy vaziyat yoki holatlar doirasida xatti-harakatlar, muammo yechimi talab qilinadi). Nomutanosiblik vaziyati (nazariya va amaliyot, ilmiy va hayotiy bilimlar o’rtasidagi nomuvofiqlik vaziyatlarida muammo yechimi talab qilinadi). 203 Muammoli o’qitishmashg’ulotlarini tashkil etish va o’tkazishning muhim tomoni shundaki, bunda o’qituvchiuning ham ta’limiy, ham tarbiyaviy funksiyasini yaxshi anglab olgan bo’lishi talab qilinadi.
O’qituvchi hech qachon talabalarga tayyor haqiqatni yoki yechimni berishi kerak emas, balki ularga bilimlarni olishga turtki berishi, mashg’ulotlarda va hayot faoliyatlarida zarur bo’lgan axborot, voqyea, vaqt va hodisalarni ongida kayta ishlashlariga yordam berishi lozim bo’ladi. Muammoli o’qitish bilimlarni ongli va mustahkam o’zlashtirish, atrof-muhitga o’zining faol munosabatini belgilab olishda talabalar bilish faoliyatini jonlantirishda katta imkoniyatlarga ega.
Muammoli o’qitishda o’qituvchi talabalarning bilish faoliyatini tashkil etadi, shundagina talabalar fanlarni tahlil qilish asosida mustaqil ravishda intellektual mashaqqatlarni hal qilish, xulosa chiqarish va umumlashtirish, qonuniyatlarni shakllantirish, qo’lga kiritilgan bilimlarni yangi vaziyatga tatbiq etishga intiladi. Ayrim hollarda o’qituvchi talabalarda nafaqat qiziqish uyg’otishi kerak, balki o’quv muammosini o’zi hal qilib qo’ymasligi va boshqa hollarda talabalarning o’quv muammosini yechishdagi mustaqil ishlariga rahbarlik qilishi lozim. Natijada talabalarda bilimlarga mustaqil erishish qobiliyati shakllanadi hamda gipoteza qo’yish va uni isbotlash orqali yangi aqliy harakat usullarini topadi, bilimlarni bir muammodan boshqa ko’chirish ko’nikmasini hosil qiladi, diqqat va tasavvurlari rivojlanadi.
Talabalar muammoli o’qitishjarayonida muammoli vaziyatda o’quv materiallarini idrok qilish orqali bilim va aqliy harakat usullarini o’zlashtirar ekan, o’rganilganlarni mustaqil tahlil qilar ekan, gipotezalar qo’yish va ularni isbotlash orqali o’quv muammolarini shakllantirar va yechar ekan, unda talabalarning intellektual faolligi ta’minlanadi. Shunday qilib, muammoli o’qitishning vazifasi talabalar tomonidan bilimlar tizimi va aqliy hamda amaliy faoliyatlari usullarini samarali o’zlashtirishga hamkorlik qilish, ularda yangi vaziyatda olingan bilimlarni ijodiy qo’llash malakasini hosil qilish, bilish mustaqilligi o’quv va tarbiya muammolarini hal qilishdir.
Muammoli o’qitishga asoslangan o’quvmashg’ulotlarini o’tkazish metodikasi unda qo’llanadigan metodlarni asoslab berishni talab qiladi:
 ijodiy metod ta’lim oluvchining ijodiy mustaqilligini to’la amalga oshiradi. Unda talaba o’qituvchining bergan vazifasini bajaradi, ayni vaqtda o’zlari ham o’quvmuammosini shakllantiradi, o’zlari mustaqil gipotezani yechishga harakat qiladilar, izlanishni amalga oshiradi va provard natijaga erishadilar. Shu tariqa ijod metodini qo’llash bilan talabalar faoliyati olimlarning ilmiy-tadqiqot faoliyatiga yaqinlashadi.
O’qituvchi faqat talabalarning ilmiy izlanishlariga umumiy rahbarlik qiladi, vazifalar esa ularning mustaqil o’quv-bilish xatti-harakatlarining to’la davriyligini ko’zda tutadi: yo tahlilgacha axborotlar yig’iladi yoki yechilishiga qadar o’quvmuammosi qo’yiladi hamda yechimlar tekshirib ko’riladi va yangi bilimlar joriy qilinadi. Ijodiy metoddan o’rganilayotgan kursning umumiy asoslarini qamrab olgan eng muhim mavzularni o’tishda foydalanish tavsiya etiladi.
Bu esa boshqa barcha materiallarning tobora ongli o’zlashtirilishiga olib kelishi lozim. Shuningdek, bunday metodda mashg’ulot o’tkazish uchun o’qituvchitanlangan bo’lim yoki mavzu talabalarning idrok qilishlariga qulay bo’lishini nazarda tutishi lozim bo’ladi. Ijodiy metod ta’lim oluvchidagi uzoq vaqtni va maxsus sharoit yaratilishini talab qiladi.
Talabalarning ijodiy ishlari shakliy jihatdan rangbarangdir. Ular ma’ruza matnini tayyorlash va seminarga tayyorgarlik ko’rish, u yoki bu masalaning nazariy holatini (adabiyotlar bilan ishlash, arxiv hujjatlarini o’rganish) o’rganish, ko’rgazmali qurollar, didaktik materiallar tayyorlash va b. Qisman ijodiy metod murakkab muammoni bo’laklarga ajratib, uning qulay masalalarini bosqichma-bosqich aniqlab olishda qo’llanadi va unda hal qilingan har bir bosqich (qadam) masalaning keyingi bosqichini yechishda asos bo’lib xizmat qiladi. Bunda talabalar o’quv mummosining qo’yilishida, gipotezani taxmin qilish va isbotlashda faol qatnashadilar. Ularning faoliyati reproduktiv va ijodiyunsurlarni o’zida qamrab oladi. Bunda o’qitishning qidiruv-(izlanish) suhbati, talabalarning javoblari va to’ldirishlariga qo’shimcha qilgan holda o’qituvchining bayoni, faktlarni kuzatish va umumlashtirish usullari qo’llanadi.
Bu hollarda talabalarning reproduktiv va qidiruv- (izlanish) faoliyatining muvofiqligi muhim ahamiyat kasb etadi. Ular biror bosqichdagi o’quvmuammosining mustaqil hal qilinishidan to ulardan aksariyati yechilgunga qadar kuchli o’zgarib turishi mumkin. Mashg’ulotlarda ijodiy suhbatni qo’llash maqsadga muvofiq deb topiladi. Talabalar bunday suhbat jarayonida o’zlarida avvaldan mavjud bo’lgan bilimlari, ijodiy faoliyati tajribasiga asoslangan holda o’qituvchirahbarligida muammoni izlaydi va mustaqil ravishda uning yechimini topadi.
Talabalar o’z tashabbuslari bilan savollarga javob beradilar yoki o’z chiqishlarida turli mulohazalarni bildiradilar, muammoning yechilishidagi o’z variantlarini ilgari suradilar, hodisalar o’rtasidagi rang-barang aloqalarni qayd qiladilar, bahslashadilar, boshqalarning fikriga tanqidiy munosabat bildiradilar. Bu jarayonda o’qituvchining talabalarga yordam berish darajasi ularning mashg’ulotlarga tayyorgarlik ko’rish darajasiga bog’liq bo’ladi.
Ijodiy suhbatga tayyorlashda o’qituvchining unga o’ta mas’uliyat bilan yondoshishi talab qilinadi. O’qituvchi bunday suhbatga oldindan jiddiy tayyorgarlik ko’rishi lozim: avvaldan shunday savollar o’ylab topishi kerakki, ular talabaning u yoki bu hodisaning mohiyatini o’ylashga majbur etsin, suhbat yo’nalishi va farazning ehtimol ko’rilgan variantlari va uning yechilish yo’llarini bashorat qila olsin.
O’qituvchi talabalarning umuman muammoni yechish uchun yetarli darajada tayyorgarlik ko’rib kelmasligini ham ko’zda tutishi va bunday vaqtda sodda va murakkablashtirib boruvchi qo’shimcha savollarni tayyorlab qo’yishi lozim, bunday savollar orqali talabalar ijodiy hal qilishi shart bo’lgan vazifalarni qismlarga ajratish ham zarur bo’ladi, ya’ni muammo kichik muammolarga bo’linadi va muammoli vazifa yechiladi. O’qituvchibunday vaziyatda vazminligini saqlashi, talabalarga tezroq yordam berish, kamchiligini tuzatish va yanglish fikr bildirganlarga tanbeh berishga shoshilmasligi, balki qo’shimcha savollar bilan o’zlarining xatosini anglashga va to’g’ri qaror qabul qilishga erishish maqsadga muvofiqdir.
Ijodiy suhbat davomida kamroq tayyorgarlik ko’rgan, jonli fikr olishuvlarda, shuningdek, indamaslikni xush ko’radigan talabalarga alohida ahamiyat berish lozim.Bunday talabalarning hulqlarini ko’zda tutgan holda ulardan ham «nido chiqishi»ga erishish maqsadida ular uchun ham avvaldan savollar tayyorlab qo’yish ma’qul bo’ladi. Ijodiy xarakterdagi suhbat o’quv-tadqiqot ishlarining zaruriy bosqichi hisoblanadi. Unda talabalarning o’zida tadqiqot ishlari unsurlari mavjud bo’lgan qisman-ijodiy faoliyatning bajarilishini talab qiladigan muammoli xarakterdagi mantiqiy masalalar diqqatni jalb qiladi:
Materialni muammoli bayon qilish usulida ijod o’qituvchitomonidan amalga oshiriladi va tobora faollashtirib boriladi. O’qituvchi yangi materialni bayon qilishda uning yechilishini o’zi ta’minlaydi. Bunda o’qituvchi ziddiyatlarni ta’kidlaydi, uni barchaga eshittirib muhokama qiladi, o’z mulohazalarini bildiradi, haqiqatni faktlar, mantiqiy isbotlar tizimi yordamida asoslaydi.
O’qituvchi bu tadbirlarni muvaffaqiyatli amalga oshira olsa, talabalar uning fikrlari borishiga diqqat bilan qo’shilib boradi, muammolarning yechilish oqimiga qo’shilib ketadi, birga fikr yuritadi, birga hayajonlanadi, shu tariqa mashg’ulotning qatnashchisiga aylanadi. Bunda o’qituvchi talabaning bilish jarayonini savollar berish, savolga savol berish yo’li bilan boshqaradi va shu orqali auditoriyadagi o’rganilayotgan materiallar bo’yichaziddiyatlarga diqqatni jalb qiladi va talabalarni o’ylab fikr yuritishga majbur qiladi.
O’qituvchi tushunilmagan savolni hal qilishidan oldinoq talabalar o’zlaricha o’z javoblarini tayyorlab qo’yadilar va uni ma’lum muddat o’tgach o’qituvchining fikri va xulosasi bilan taqqoslaydilar. Materialni muammoli bayon qilish axborotni bayon qilishdan tubdan farq qiladi, chunki unda u yoki bu hodisaning belgilari, xossalari, tushunchalari, qoidalari shunchaki tasvirlab beriladi, tayyor xulosalar bayon qilinadi. O’quv axborotlarining muammoli bayoni metodidan foydalanishning boshqa varianti fan taraqqiyoti tarixidagi u yoki 207 bu qonunning olimlar tomonidan kashf etilishi yo’lini yoritib berish bo’lishi ham mumkin. O’quv jarayonida keng tarqalgan metodlardan biri – shartli ravishda o’quvaxborotlarining bayonini muammoli boshlash deb nomlanadiganmetoddir. Materialnimuammoli bayon qilishmetodidan bu metod muammoli vaziyat faqat materialni bayon qilish boshidagina yaratilishi bilangina farqlanadi. Keyinchalik material axborot usulida bayon qilinadi. Albatta, bu metod yuqorida talabaning ijodiy izlanish faoliyati, ayniqsa, ijodiy metodida ko’ringan ko’nikmalarni hosil qilishga imkoniyat bermaydi, lekin talabalarning mashg’ulot ibtidosida olgan ilhomlari barcha materialni faol idrok qilishga, unga yuqori qiziqish uyg’otishga bevosita turtki beradi. Yuqoridagi barcha metodlar orasida bu metod o’zining oddiyligi bilan ajralib turadi. Muammoli vaziyatni tashkil qilishda quyidagi ehtimol ko’ringan didaktik maqsadlarni hisobga olish zarur: o’quvmaterialiga talabalar diqqatini jalb qilish, ularning bilishga bo’lgan qiziqishini uyg’otish, talabalarning bilish faoliyatini jonlantirish, ularni intellektual zo’riqish mashaqqatlariga olib kelish, talabalar tomonidan egallangan hozirgi bilim, malaka va ko’nikmalar kelajakda yuzaga keladigan bilishga bo’lgan talablarini qondira olmasligini ko’rsata bilish, talabalarga o’quv muammolarini tahlil qilishga, uning yechilishidagi eng ratsional yo’llarni aniqlashda yordam berish kerak.
O’quv jarayonidagi muammoli vaziyatning bir necha ziddiyatlari farqlanadi:
 ma’lum va noma’lum o’rtasida;
 rasmiy va haqiqiy bilim o’rtasida;
 o’zlashtirilgan avvalgi bilim va ularni yangi amaliy sharoitda qo’llash o’rtasida;
 ilmiy va hayotiy bilimlar o’rtasida;
 nazariya va amaliyot o’rtasida;
 ma’lum bo’lgan va yangi dalillar o’rtasida;
 fantaziya (xayolot) va haqiqat o’rtasida.
Bunda:
 talabalar qo’yilgan vazifaning yechilish usulini bilmaydilar, muammoli savolga javob berolmaydilar;
 talabalar avval olgan bilimlarini yangi sharoitda, holatda foydalanish zaruriyatiga duch keladilar.
Vazifaning nazariy jihatdan yechilishi mumkin bo’lgan yo’li va tanlangan usulning amaliy jihatdan qo’llash qiyinligi orasida ziddiyat yuz beradi;
 vazifaning bajarilishida natijaga amaliy erishish va talabalarda uni nazariy jihatdan asoslashga bilim yetishmasligi o’rtasida ziddiyat yuz beradi.
Adabiyotlarda muammoli vaziyat yaratishning quyidagi ko’p uchraydigan usullari qayd qilinadi:
 hodisalar, o’rganilayotgan tushunchalar mohiyatini tushuntirish uchun muammoli vazifalar qo’yish;
 olingan bilimlarning amaliy tatbiqi usullarini topish uchun muammoli vazifa qo’yish;
 talabalarni hodisalar va faktlar orasidagi ziddiyatlar va nomuvofiqliklarni tushuntirib berishlariga undash;
 ilmiy tushunchalari va hayotiy tasavvurlari orasidagi ziddiyatni keltirib chiqaradigan fakt va hodisalarni tahlil qilishga undash;
talabalarni fakt, hodisa, xatti-harakatlar, xulosalarni solishtirish, qiyos qilishga undash;
 talabalarni go’yo tushunib bo’lmaydigan xarakterdagi va fan tarixida ilmiy muammoning qo’yilishiga sabab bo’lgan faktlar bilan tanishtirish. Muammoli vaziyatni vujudga keltirishning yuqorida keltirilgan usullari uning boshqa variantlariga chek qo’ymaydi. Har bir o’qituvchi o’zining amaliy faoliyatida o’quv materiallari bilan ijodiy ishlash jarayonida uni tashkil qilishning turli imkoniyatlarini qidirishi va topishi mumkin.
Talabalarning fikrlari tobora shakllanib borib, muammoli vaziyat ularda ma’lum hissiy hozirlikni vujudga keltiradi, mustaqil amalga oshirilgan bilish jarayonidan, kashfiyotlardan qoniqish hosil qiladi. Hayratga tushish, tushkunlik yoki shodlik hissiyotlari muammoli vaziyatni to’g’ri tashkil qilish belgilari bo’lib xizmat qiladi. Ma’lumki, yuqori ko’tarinkilik bilimlarni samarali o’zlashtirish, haqiqatni qidirish va unga erishishning muhim omili hisoblanadi. 209 Muammoning murakkabligi, talabalarning bilim saviyasi va malakasi, ularning ijodiy faoliyati ko’nikmalari, didaktik maqsadga yo’nalganligiga qarab muammoli o’qitishda talaba va o’qituvchi o’zaro munosabatlarining turli variantlari bo’lishi mumkin, ya’ni muammolilikning turli darajalari (sathlari) amalda bo’lishi mumkin.
Muammoli o’qitish muammolilik darajalari (sathlari):
1-daraja – o’rganish darajasi. O’qituvchi tomonidan muammo tayyor yaratiladi, shakllantiriladi va uni yechilishi yo’llari ko’rsatib beriladi.
2-daraja – hamkorlik darajasi.O’qituvchi tomonidan muammo vujudga keltiriladi va yechilish yo’li talabalar bilan birgalikda qidiriladi, hal qilinadi.
3-daraja – mustaqil daraja. O’qituvchi tomonidan muammo yaratiladi, talaba tomonidan muammo mustaqil ravishda shakllantiriladi, muammoning yechimi topiladi.
4-daraja – ijodiy daraja. O’qituvchi muammo mavzusini e’lon qiladi, muammoni talaba o’zi yaratadi, mustaqil ravishda shakllantiradi, ijodiy yondoshgan holda yechilish usullarini izlab topadi va xulosalaydi.
muammosining qo’yilish jarayonini osonlashtirish uchun muayyan tartibga rioya qilish lozim bo’ladi. yechilish lozim bo’lgan hamda yangi tushunchalar bilan bevosita bog’liqbo’lgan avvalgi o’zlashtirilgan bilimlar doirasini faollashtirmasdan turib, muammoni qo’yib bo’lmaydi. Muammoli vazifalarni tashkil qilishdan oldin talabalarning sabab-oqibat aloqalarini o’rnata olish usullarini egallaganligiga ishonch hosil qilish, talabalarningmuammoli vaziyatni tahlil qila olish darajasini o’rganish shartdir. Shuningdek, o’qituvchi talabalar e’tiboriga faqat ular uchun qulay bo’lgan muammolarni qo’ymasligi ham mumkindir. Shu bilan birgalikda muammoning yechilishi uni to’g’ri qo’ya bilishga ko’p jihatdan bog’liq ekanligini unutmaslik zarur. Bu qoidalarni amalga oshirish avvalo o’quv materialining mazmun xususiyati bilan bog’liqdir. Uning tarkibi va tuzilmasiga qator 210 talablarni qo’yish mumkin.
O’quv materiali quyidagi mazmunni qamrab oladi:  yangilik unsurlari – yangi tushunchalar, yangi belgilar, xususiyatlar, noma’lum tushunchalarning jihatlari, yangi aloqalar, harakatlanishning yangi usullari; faktlar, bilish vazifalari va masalalari, ziddiyatlari ko’rinishidagi materiallarni qamrab olgan ma’lum va yangi bilim o’rtasidagi ziddiyat;  umumpedagogik va didaktik tamoyillarni hisobga olgan pedagogik nazariyaning metodologik asoslari materialini mantiqqa muvofiq bayon qilish. Shuni ta’kidlash lozimki, o’qitish jarayoni faqat «muammoli» yoki «nomuammoli» metodlar yordamidagina amalga oshmaydi, balki uning samarali borishi uchun xilma xil metodlarni qo’llash maqsadga muvofiqdir. O’qituvchi mashg’ulotning maqsadi, o’quvmateriallarining mazmunini to’plash, auditoriyada qatnashgan talabalarning xarakteri, ularning tayyorgarlik darajasini hisobga olgan holda ularni tinglash hamda birini ikkinchisi bilan bog’lashni amalga oshiradi. Shundagina o’quv jarayonining yuqori samaradorligi ta›minlanadi.
Shuningdek, muammoli o’qitishning samaradorligi ko’p jihatlardan talabalarning ijodiy faoliyatga, muammoni ifodalash va yechishga bo’lgan tayyorgarligiga bog’liqbo’ladi. Ularni ijodiy faoliyatga jalb qilishda muammoli boshlash bayonidan asta-sekin tadqiqot ishlarigacha o’tish, muammoli o’qitishning barcha metodlari zanjirida asta-sekin oddiydan murakkabga o’tish tavsiya etiladi. Pedagogikaga oid adabiyotlarda talabalarning ijodiy faoliyati reproduktiv, qayta ishlab chiqish metodlarini shakllantirmasdan avval amalda bo’la olmasligi ta’kidlanadi.
Agar o’rganilayotgan kursning yoki bo’lim, mavzuning mohiyatini, ulardan foydalanishning zarur metodik materiallari va qoidalarini talabalar bilmasa va anglamasa, o’qituvchi ularning ijodiy faoliyatini tashkil eta olmaydi. Demak, muammoli o’qitish yetarli darajada samarali bo’lishi uchun u yaxlit o’quv-tarbiya jarayonining uzviy qismi bo’lishi kerak.