Reja: XIV asr o’rtalarida Movarounnahrdagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat. Amir Temurning siyosat maydoniga kirib kelishi markazlashgan davlatning tuzilishi

Amir Temur va Temuriylar davrida iqtisodiy g'oyalar va iqtisodiy siyosat.
Reja:

1. 
   XIV asr o’rtalarida Movarounnahrdagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat. Amir Temurning siyosat maydoniga kirib kelishi markazlashgan davlatning tuzilishi.
   
2. 
   Amir Temurning davlat boshqaruv tizimi, uning ichki va tashqi va iqtisodiy siyosati. Temur tuzuklari, uning milliy davlatchilikni yaratish va mustahkamlashdagi ahamiyati.
   
3. 
   Temuriylar davrida Movarounnahr va Xurosondagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat.
   

Kirish.
Amir Temur elimizning asl farzandi, uning chinakam xoloskori, shonu shuhratini jahonga mashhur etgan buyuk siymodir. Amur Temur Kesh shahri yaqinidagi Xo’jailg’or qishlog’ida (hozirgi Yakkabog’ tumani hududida) 1336 yil 9 aprel kuni o’z zamonasining nufuzli barlos urug’laridan biri Tarag’ay Barlos oilasida dunyoga keldi. Tarag’ay Bahodir o’g’liga yoshligidan ham dunyoviy, ham diniy ilmlar olishi uchun tegishli sharoit yaratib bergan. Ikkinchi tomondan esa tug’ma iste’dod va o’tkir xotira sohibi bo’lgan Amir Temur turli soha ilmlarini o’zlashtirishda g’oyatda tirishqoqlik bilan harakat qilgan. O’rta asr tarixchilari uning tarix, she’riyat, tibbiyot, matematika, astranomiya, me’morchilik borasidagi salohiyati haqida ko’plab ma’lumotlar qoldirganlar.
Temur yoshligidan tengqurlari orasida jasurligi bilan ajralib turgan, harbiy ishni yaxshi ko’rgan, yaxshi chavondoz va mohir mergan bo’lgan. Turk va fors tillarini yaxshi bilgan. Ko’chmanchilar, chorvadorlar, o’troq aholi va shahar hayotidan yaxshi xabardor bo’lgan. Temurga yoshligidan o’z davrining mashhur ilm va tariqat bilimlari sohiblari bo’lgan shayx Amir Said Kulol, Abu Bakr Taybodiy, Sayid Baraka singari muborak zotlar ustozlik qilganlar. Ayni paytda Temur yoshligidan harbiy ishlarni puxta o’rganib, bu sohada ham o’z mahoratini oshirib borgan.
XIV asrning 50-60 yillarida Movarounnahrda feodal tarqoqlik g’oyatda kuchayib, o’zaro kurash yanada keskinlshadi Temurbek tarixan o’ta murakkab vaziyatda, XIV asrning 60-yillarida siyosat maydoniga chiqdi. Bu davrda mo’g’ul hukumdorlari o’rtasidagi toju taxt, davlat va mol-dunyo uchun bo’lgan kurashlar shu darajada kuchayib ketib Chig’atoy ulusiga qarashli hududlarda feodal tarqoqlik avj oladi. Natijada Chig’atoy ulusiga qarashli Movarounnahr xududida o’nlab mustaqil bekliklar vujudga keladi. Xondamirning yozishicha, ulus 10 ga yaqin mustaqil bekliklarga bo’linib ketgan. Samarqand viloyatida Amir Bayon Sulduz, Keshda Amir Xoji Barlos, Xo’jandda Amir Boyazid Joloir, Balxda Uljaytu Sulduz, Hisori Shodmon chegarasida Amir Husayn va Amir Yassaviylar o’zlarini tanho hukmdor deb e’lon qiladilar. Shahrisabzda Xoji Barlos (Temurning amakisi), Xo’jandda Boyazid Jaloir, Balxda Amir Husayn va boshqalar o’zlarini hokimi mutloq deb hisoblashardi va bir-birlari bilan yovlashib, saltanatni talon-taroj qilar edilar Bir tomondan, mo’g’ul xonlari tomonidan o’tkazilayotgan zug’umlar, ikkinchi tomondan esa mahalliy hokimlar o’rtasidagi to’xtovsiz davom etayotgan nizo va urushlar o’lkani mushkul ahvolga solib, oddiy xalq ommasining turmushini og’irlashtiribgina qolmasdan, ayni zamonda boy va zodagonlarning ham manfaatlariga putur yetkazadi. Shu boisdan ham o’lkada feodal tarqoqlikka barham berish, markazlashgan kuchli davlat hokimiyati barpo etish va mo’g’ullarning istibdodidan ozod bo’lishga intilish g’oyasi tobora kuchayib boradi. Xalqning ana shu istak va orzusini birinchilar qatorida tushungan amirlardan biri Temurbek bo’ldi.
O’zaro ichki ziddiyatlar qizigan, mug’ullar zulmiga qarshi mahalliy aholi harakatlari boshlangan bir davrda mamlakatda yangi siyosiy kuch yetilmoqda edi.
Shunday vaziyatda mo’g’ul xoni To’g’liq Temur 1360-1361 yillarda Movarounnahrga hujum qilib, o’lkada mo’g’ullar hukmronligini saqlab qolishga kirishganda o’zaro urushayotgan xonlaru-beklar unga qarshilik ko’rsatisha olmadi. Yosh Temur ham bunga jur’at qilolmadi, aksincha oldiga o’z ona yurtini ozod qilishdek aniq maqsad qo’yib uning xizmatiga kirdi.
Shunday paytda Temurbek yurt omonligini ko’zlab, mo’g’ul xoni huzuriga keldi. Mo’g’ullar xizmatiga kirgan Temur tezda xon nazariga tushdi. Natijada Temurdan minnatdor bo’lgan To’g’liq Temur uni qo’rquvdan Shahrisabzni tashlab Xurosonga qochgan amakisi Xoji Barlos o’rniga Shahrisabz hokimi qilib tayinladi. Bu esa 25 yoshli Temurga o’z maqsadini amalga oshirishda juda zarur edi. Shunday qilib, Amir Temur siyosat maydoniga keldi.
To’g’liq Temur Movarounnahrni taslim qilib, o’g’li Ilyosxo’jani bu yerga hukmdor qilib tayinlagach, Temur unga xizmat qilishdan bosh tortdi. Bu yo’lda u o’ziga hamkor izlab, mo’g’ul qozonxonning nevarasi, Balx hokimi amir Husayn bilan aloqa o’rnatib mo’g’ullarga qarshi birgalikda kurash boshladilar.
1365 yilda Ilyosxo’ja katta qo’shin bilan Temur va Husayndan o’ch olish maqsadida Movarounnahrga bostirib keladi. Temur va Husayn ham tayyorgarlik ko’rib Ilyosxo’jani Chinoz yaqinida qarshi oldi. O’rtada qattiq jang bo’ldi va u tarixga “Loy jangi” nomi bilan kirdi, chunki shu kuni kuchli jala yog’ib, qo’shinlar va otlar loyga botib ketishadi. Jangga birinchi bo’lib Temur qo’shini kiradi. Husayn qo’shini esa zahirada turadi. Hal qiluvchi lahzada, Temurning qo’li baland kelib, g’alaba yaqinlashib kelganda Husaynning qo’shini qat’iyatsizlik qildi va g’alaba boy berildi. Temur va Husayn qo’shinlari bilan Samarqandga, undan Balxga chekinishdi. Ilyosxo’ja o’z g’alabasini mustahkamlash maqsadida Samarqandga yo’l oldi, lekin bu yerda sarbadorlar ozodlik va mustaqillik yo’lida o’zini qurbon qilishga tayyor turganlar, ya’ni “boshini dorga tikkanlar” Samarqand himoyasini o’z qo’llariga oldilar. Hunarmandlar, dehqonlar, do’kondorlar va ma’rifat faollaridan iborat bo’lgan Samarqand sarbadorlariga madrasa talabasi Mavlonzoda, paxta savalovchi Abu Bakr Kalaviy, mohir mergan Xudaki Buxoriylar rahbarlik qilishdi. 7 yoshdan 70 yoshgacha bo’lgan oddiy xalq sarbadorlarni qo’llab quvvatladi. Shahar ko’chalarida g’ovlar qo’yilib, mudofaa inshootlari mustahkamlandi. Bunday tayyorgarlikni ko’rmagan mo’g’ullar tor ko’chalarga kirib qolgach, yuqoridan yog’ilgan kamon o’qlari, tosh, yog’och, qaynoq suv, qora moylardan sarosimaga tushib, katta talafot bergan holda chekinishga majbur bo’ldilar.
Sarbadorlar to’la g’alaba qilib, shaharda o’z boshqaruvini joriy qildilar. Sarbadorlar g’alabasidan xabar topgan Husayn bilan Temur Samarqandga qaytishdi, hokimiyatni olishdi. Amir Husayn bosh vazir, Temur esa uning o’ng qo’li bo’ldi. Biroq ular sarbadorlarni ziyofatga chaqirib qirib tashlashdi. Temur Mavlonzodani saqlab qolishga muvaffaq bo’ldi. Shu vaqt hokimiyat taqsimotida Temur bilan Husayn o’rtasida ixtiloflar kuchaydi.
Temur bilan Husayn o’rtasidagi ziddiyat to’rt yil davom etib, nihoyat 1370 yilda Temurning g’alabasi bilan tugadi. Husayn o’ldirildi. Balx Temur qo’liga o’tdi. Shu payt Balxni olgan Temur huzuriga Makkalik shayx Sayid Baraka kelib, unga buyuk davlat tuzish yo’lidagi harakatiga fatvo berdi va hokimiyat ramzi sifatida nog’ora va bayroqni topshirdi. So’ng bir umrga Temurning ma’naviy homiysi bo’lib qoldi. Temur 1370 yili hokimiyatga chiqdi.
Amalda Temur Movarounnahrda yagona hukmdor bo’lsada, o’zini amir deb hisoblab, chingiziylardan Suyurg’otmishni xon deb ko’tardi. qo’shin sarkardalar qurultoyi esa Amir Temurni Movarounnahrning yagona hukmdori deb e’lon qildi. Bu orada Amir Temur chingiziylar malikasi, Chig’atoy xonining qizi, Husaynning beva qolgan xotini - Saroymulkxonim (Bibixonim)ga uylandi va shu sababli “Ko’rag’on” (sohibqiron) xonning kuyovi unvonini va podsholik qilish huquqini oldi.
Endilikda Temurning asosiy vazifasi Movarounnahrni birlashtirish, kuchli markazlashgan davlat barpo etish bo’lib qoldi. Shu maqsadda o’zi tug’ilib o’sgan Kesh (Shahrisabz)ga qaytdi. U yerdan Samarqandga o’tib, shaharni bo’lajak davlatiga poytaxt qilib oldi. Shahar devorlarini mustahkamlab, shahriston va saroylar qura boshladi.
Amir Temurning buyuk saltanat barpo qilish bobidagi sa’y-harakatini shartli ravishda ikki davrga bo’lish mumkin: Birinchi davr 1370-1388 yillarni o’z ichiga oladi. Bu davrda Amir Temur asosan turkiy xalqlardan tashkil topgan
Chig’atoy mulkini markazlashgan qudratli davlatga birlashtirish uchun kurashadi.
Ikkinchi davr 1388-1405 yillardir. Bu davrda Amir Temur o’z davlatining hududini kengaytirish va buyuk saltanat barpo etishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi. 1370-1405 yillar mobaynida, ya’ni 35 yil Samarqand taxtini boshqargan Amir Temur o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishadi. Jumladan, u shu davr mobaynida 30 martadan ortiq harbiy yurishlar uyushtiradi va biror marta ham yengilmaydi, dunyodagi 28 mamlakatni fatx etadi. Amir Temur tuzgan saltanat sarhadlari janubda Arabiston yarim orolidan shimolda to Moskva knyazligiga qadar, sharqda Xitoy hududlaridan qarbga tomon o’rta Yer dengizi va Misr davlatlari yerlarini o’z ichiga olgan xududlarga qadar cho’zilib ketgan edi.
Amir Temur davlat arbobi sifatida ulkan tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo’lgan, u Movarounnahrni yagona bir davlatga birlashtirdi, bosib olgan xududlarini to’rt qism — mulkka bo’lgan va ularni o’z farzandlariga suyurg’ol (sovg’a) qilib berdi. Jumladan, Xuroson, Jurjon, Mozandaron, Seyston (markazi Hirot) Shohruhga; /arbiy Eron, Ozarbayjon, Iroq va Armaniston (markazi Tabriz) Mironshohga; Fors, ya’ni Eronning janubiy qismi (markazi Sheroz) Umarshayxga; Afg’oniston va Shimoliy Hindiston (markazi /azna) Pirmuhammadga suyurg’ol qilib berildi. Natijada Amir Temur davlati yagona, yaxlit feodal davlatga birlashgan. Butun hokimiyat ularning qo’lida bo’lib, markaziy hukumatga (Samarqandga) xiroj va soliqlarning bir qismini to’lab turganlar va oliy hukmdorga harbiy yurishlar paytida askar yuborib turish majburiyatini bajarganlar.
Amir Temur davlati o’z davrida markazlashgan davlat edi. Bu davlat asoschisi mamlakatdagi barcha ijtimoiy tabaqalar — (ular 12 ta edi) sayyidlar va din peshvolari, harbiylar va amaldorlar, olim va fozil kishilar, ahli hunar, dehqonlar, savdo-sotiq ahli, chorvadorlar va boshqalarning maqsad va manfaatlarini himoya qilish, maslahat va kengash ila qattiqqo’llik bilan boshqarishga erishdi. Ikkinchdan Amir Temur saltanatning to’rt asosiy ustinini to’g’ri angladi va unga amal qildi. Bu ustunlar quyidagilardir: -Islom va shariat aqidalari:

• 
  qadimdan amalda bo’lgan odoblar- yo’sun va tuzuklar, qonun ustivorligi: - Xazina:
  
• 
  Raiyat, ya’ni mehnatkash xalq.
  

Amir Temur davlatining boshqaruv tizimi ikki qismga-qonun chiqaruvchi va ijroiya tizimlariga bo’lingan. qonun chiqaruvchi tizim qurultoy deb atalib, u asosan yirik turk qabilalarining yo’l boshchilari ishtirokida o’tgan va oliy hukmdor paytida chaqirilgan. qurultoy urush va sulh, davlatning ichki va tashqi siyosatini istagan belgilash kabi masala muammolarni muhokama qilgan va qonunlashtirilgan.
Ijroiya tizimi devonlar va boshqa oliy davlat idoralaridan iborat bo’lgan. Davlatning ijroiya tizimi (devonlar) qurultoy qabul qilgan qarorlarni, podshoh farmonlarini va davlatning kundalik yumushlarini hayotga tadbiq etgan.
Tarixiy manbalarda ta’kidlanishicha Temur davlatini asosan quyidagi to’rt vazir boshqargan.

1. 
   Mamlakat va raiat vaziri-mamlakatning muhim va kundalik ishlarini ado etgan; U raiatning ahvolini, mamlakat obodonchiligi va mumiy ahvolini , riatning farovonligini, mamlakatning umumiy ahvolini nazorat qilib turuvchi vazir bo’lgan. Uni bosh vazir (vaziri a’zam) deb atashgan. U bosh bo’lgan muassasa esa devoni oliy deb atalgan.
   
2. 
   Sipoh vazirligi- sipohiylarning umumiy ahvoli – ularni harbiy yurishlar oldidan to’plash, joylashtirish, oziq-ovqat va harbiy aslaha bilan ta’minlash maosh va nafaqalarini o’z vaqtida yetkazib berish bilan shug’ullangan. U bosh bo’lgan muassasa devoni tavochi deb atalgan.
   
3. 
   Uchinchi vazir egasiz qolgan yer-suv, mol-mulkni haqiqiy merosxo’rlari topilguncha tasarruf qilib turish, shuningdek, savdogarlardan olinadigan boj-xiroj va yaylovdagi mol-qo’ydan olinadigan zakotni undirish bilan shug’ullangan. Uning devoni devoni sarkor deb atalgan.
   
4. 
   Bu vazir saltanat ishlarini, ya’ni davlat idoralarining sarf-harajatlarini, umuman xazinadan ketgan barcha harajatlarning hisob-kitobi bilan shug’ullangan. Uning devoni–devoni mushrif (maxsus nazoratchilar devoni) deb atalgan.
   

Shuningdek, chegara yerlari va tobe mamlakatlarni boshqarish ishlariga ma’sul etib yana uchta vazir tayinlangani “Temur tuzuklari”da aytilishicha ulardan biri xorijiy mamlakatlar bilan olib boriladigan munosabatlarga boshchilik qilgan oliy davlat muassasasi – devoni insho yoki devoni rasoil deb atalgan.
Din va shariat bilan bog’liq bo’lgan masalalar, shuningdek, sud ishlari qozi va shayxulislom qo’lida bo’lgan.
Amir Temur davrida davlat ishlarini ado etadigan quyidagi oliy lavozimlar:
otaliq, arzbegi, a’lam, bakovulboshi, daftordor, jarchi, munshiy, muftiy, muxtasib, soxibi devon, tavochi, farrosh, xazinador, eshik og’aboshi kabi lavozimlar ta’sis etilgan.
Aytiladigan yana bir muhim masala shuki, Amir Temur o’z davlatida qonun ustivorligini ta’minladi. Jinoyatga tortiluvchining aybi faqat to’rt nafar guvoh oldida isbot qilingandan keyingina uning ustidan hukm chiqarilgan. Shuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki, Amir Temur davlatida qonun barchaga – vazirga ham, amirga ham, hokim uchun ham, shahzoda uchun ham barobar bo’lgan. Masalan, g’arbiy Eron va Ozarbayjon hokimi shahzoda Mironshoh Mirzo maishat va kayfu safoga mukkasidan ketib, davlat ishlariga e’tibor qilmay qo’ygani uchun lavozimidan olib tashlangan. Atrofidagilarning ba’zilari esa oliy jazoga mahkum etilganlar. Fors hokimi Pirmuhammad Sulton yetti yillik urush (1399-1404) paytida sustkashlikka yo’l qo’ygani uchun egallab turgan mansabidan olib tashlangan. Yuqorida keltirilgan fikrlarimizdan xulosa shuki, Amir Temur kuchli markazlashgan davlatga asos solgan.
Amir Temur Genuya, Venetsiya, Vizantiya, Ispaniya, Frantsiya, Angliyadek Yevropaning davlatlari bilan bir kator diplomatik alokalarni olib borishi: jumladan, uning frantsiyalik Karl VI angliyalik Genrix IV yozishmalari majud. Karl VI ham , Genri IV xam Soxibqironni ko’kka ko’tarib maqtab, uning usmoniylarga qarshi kurashini yuqori baholaydilar.Ular Amir Temur davlati bilan o’zaro savdo-sotiq aloqalarini rivojlantirishga tayyor ekanliklarini bildirganlar, Samarqandga o’z elchilarini yuborganlar. (Ispaniya elchisi Klovixo).
Shunday qilib Amir Temur davrida o’zbek davlatchiligi tarixidagi eng yorqin sahifalar bitildi desak har jihatdan to’g’ri bo’ladi. Mazkur yillarda davlatimizning, umuman o’zbek xalqining ichki va tashqi siyosatdagi imkoniyatlari, salohiyati to’la -to’kis namoyon bo’ldi. Mamlakatimiz jahonning siyosiy, iqtisodiy, madaniy markaziga aylandi. Davlatimiz kuch-qudratiga Yevropadan Xitoyga qadar ulkan xududdagi davlatlar tan berdi. Shu bilan birga ming afsuski so’ngi temuriylar XVI asrda ulardan hokimiyatni tortib olgan shayboniylar va kelgusida hokimiyatni boshqargan sulolalar ushbu muvoffaqiyatlar va davlatchilikdagi taraqqiyot darajasini saqlab qololmadilar.
Amir Temur tarixda o’chmas iz qoldirgan buyuk shaxs- ulkan bunyodkor, yirik davlat arbobi, mohir sarkarda, ilm-fan homiysi. Biz bugun bu haqiqatni yaxshi angladik. /arbda, masalan, Italiyada, Ispaniyada, Frantsiyada, Angliyada, Germaniyada bu XVI-XVII asrdan beri ma’lum. Misol keltiramiz, Amir Temur haqidagi birinchi kitob Italiyalik olim Perondini qalamiga mansub bo’lib 1553 yil Florentsiya (Italiya)da nashr qilingan.
Ikkinchidan: Davlatni boshqarish va idora qilish , barcha sohada adolat, insof, diyonat va imon amriga quloq solib maslahat, moshvarat va kengash asosida ish yuritishda ulug’ bobokalonimizdan o’rgansak va ibrat olsak nur ustiga a’lo nur bo’lur edi.
Amir Temur o’zining 35 yillik (1370-1405 yillar) hukumronligi davrida Movarounnnahrdan tashqari 28 ta davlatni bosib olgan bo’lsa, u yerlarda adolat va tinchlik o’rnatdi. Buyuk davlat arbobi va yengilmas sarkarda sifatida jahonda nom qozondi. O’zbekistonda Prezidentimiz farmoni bilan 1996 yil “ Amir Temur” yili deb e’lon qilindi 1996 yilda ulug’ bobomizning 660 yilligi nafaqat mamlakatimizda, balki Parijda YUNESKO doirasida, jahon miqiyosida keng nishonlanishi ham fikrimizning isbotidir.
Temur Movarounnahrni 150 yillik mo’g’ullar hukumronligidan ozod qilib, kuchli va qudratli markazlashgan feodal davlatga asos soldi. Xududlar, viloyatlar o’rtasidan o’zaro urushlarga, toju-taxt talashishlarga chek qo’ydi. Mamlakatda osoyishtalik va barqarorlikni ta’minladi. “Kuch adolatda” degan aqidaga qa’tiy amal qilib, adolatsizlik qilgan hukumdorlarni jazoladi, xalq hurmat e’tiborini qozondi.
Amir Temur mo’g’ullar davrida toptalgan va vayron qilingan xalqimizni madaniyatini, ma’naviyatini, tili va dinini, urf-odatlarini tiklashga homiylik qildi. Samarqand, Shahrisabz, Turkiston va boshqa shaharlarda katta-katta qurilishlar qildi. Masjid va madrasalarni ko’paytirdi. Oq Saroy, Bibixonim, Shohizinda komplekslari, Ahmad Yassaviy maqbarasi va hokozolar shular jumlasidandir. Dunyoning turli burchaklaridan olimu-fozillarni, hunarmandlarni Movarounnahrda, aniqrog’i amarqandda to’pladi. Ularga g’amxo’rlik va mehr- muruvvat ko’rsatdi.
Temur Samarqandni jahonning yetti mo’jizasidan biriga aylantirdi. Uni dunyoning poytaxtiga aylantirish maqsadida shahar atrofida ko’plab qishloqlar qurib ularga dunyodagi shaharlar- Bog’dod, Damashq, qohira, Sheroz, Sultoniya va hatto Parij (Forish) nomlarini berdi. qadimiy Ko’ksaroy qayta tiklandi. Shaharlar atrofida Bog’i Chinor, Bog’ibaland, Bog’ibixisht, Maysazorlar, soyasalqin yo’laklar, ariqlar qurildi. Barcha binolar pishiq g’ishtdan qurilib, gumbazlar turli naqsh va bo’yoqlar bilan bezatildi. Umuman Samarqand tubdan qayta qurilib yanada obod va go’zal shaharga aylandi..
Temur To’xtamishxonni tor-mor qilib, Botuxon asos solgan Oltin O’rda davlati inqirozini tezlashtirdiki, bu hol qadimiy rusning 200 yillik mo’g’ul bosqinidan ozod bo’lishida muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Afsuski Rossiya Amir Temurning bu xizmatini tan olmadi.
Amir Temur turk sultoni Boyazid Yeldirimni mag’lubiyatga uchratib Usmonli turklarning Ovropaga yurishini to’xtatib qoldi. Bu bilan olmon, frantsuz, ispan, ingiliz, italyan va boshqa ko’plab Yevropa xalqlari tarixiy taqdirida katta rol o’ynadi. Keyinchalik Yevropa xalqlarining taraqqiyotida olg’a siljib ketishiga ulkan hissa qo’shdi. Buning uchun Yevropa xalqlari buyuk bobokalonimizdan hanuz minnatdordir. Sobiq mustamlakachilik yillarida bizga Amir Temur to’g’risida biron bir ijobiy fikr aytish ta’qiqlab qo’yilgan davrlarda ham Yevropada Temur haqida ilmiy izlanishlar olib borildi, kitoblar yozildi, muzeylar ochildi, hatto oltindan haykal qo’yildi.
Amir Temur mo’g’ullar hukmronligi davrida izdan chiqqan qadimiy savdo yo’li- Buyuk Ipak yo’lini tikladi. Sharq va /arb xalqlarining savdo-iqtisodiy va madaniy aloqalari rivojiga ulkan hissa qo’shdi. Amir Temur turkiy (o’zbek) harbiy sa’natini dunyoga namoyish qildi. Kuchli mustahkam, intizomli qo’shin tuzdi. Jangchilarni, xarbiy sarkardalarni e’zozladi, moddiy rag’batlantirdi, ularni botir va qo’rqmas qilib tayyorladi. Jangda har doim o’zi namuna ko’rsatib, qo’shinlarni ruxlantirib keldi. Temur tarixdagi buyuk sarkardorlar orasida alohida ajralib turadi... Temur barcha davr buyuk harbiy qo’mondonlari orasida alohida o’rin egallaydi... deb ta’kidlaydi AqShlik olim Rigard Nelson.
Temur o’zining butun faoliyati davomida xalqimizning, millatimizni ulug’ladi. Agar bu xalq birlashsa, o’z milliy davlatiga ega bo’lsa nimalarga qodir bo’lishi mumkinligini dunyoga ko’rsatdi.
Jahon Temur timsolida o’zbek (turkiy) millatini tanidi.
Temurning ichki siyosati. Amir Temur o’z saltanati hududida xalq osoyishtaligi, tinch mehnat uchun sharoit yaratishga, adolatli boshqaruv usulini joriy etishga qaratilgan siyosat olib bordi. Amir Temur o’zining ichki siyosiy faoliyatida ruhiy.ma’naviy rahnamolari. pirlarining ugitlariga, maslahatlariga amal qildi. Shamsiddin Kulol, Sayyid Baraka, Abu Bakr Muhammad Toybodiylarning xizmatlari bu sohada bebahodir. Vaziyatni tug’ri tahlil etish, maslahatlarga quloq solish, kengashib, odilona va adolatli qaror qabul qilish Amir Temur ning uslubi bo’lgan.
Temurning katta o’g’li Jahongir Balxda, o’g’li Umarshayx Forsda, yana bir o’g’li Mironshoh Eron va Ozarbayjonda, Shoxruh Xuroson yerlarida ichki siyosatni amalga oshirar edilar. Davlatni boshqarish uchun esa devonbegi (markaziy ma’muriyatchi), arkbegi (marosimlarni utkazish) va turtta vazir (soliq va mirshablik xizmati, askarlar va oziq.ovqat ta’minoti, Harbiy masalalar va saroy harajatlari bo’yicha) tayinlangan edi. Amir Temur muhim davlat ishlarini hal etish uchun chaqiriladigan kengashlarga katta ahamiyat berib, “o’z ishlarimning undan tuqqiz qismini men kengash (oqsoqollar, amirlar, vazirlar, aqlli va ko’pni ko’rgan kishilar maslahati) asosida, faqat bir qismini qilich yordamida hal qildim”, degan edi. Kengashning qarorisiz Amir Temur xech qanday ishga kirishmas edi.
Temurning tashqi siyosati. Sohibqiron qaysi bir mamlakatga lashkar tortib borishidan qat’i nazar, u adolatni himoya qilgan insof va diyonat uchun jangga kirgan. Aksariyat hollarda kelib chiqqan urushlar Amir Temurning Raqiblari adolatsizligi, insof diyonatsizligi, imonsizligi aybi bilan kelib chiqqan. Ana shu ma’noda Amir Temurning Xorazm bilan bo’lgan munosabatlari yorqin misol bo’la oladi. Hazrat Sohibkiron Markazlashgan davlat tuzib mo’g’ullarni Movarounnahr hududidan haydab chiqargach, Xorazm masalasini adolatli hal qilishga kirishadi. AmirTemur Boyazid bilan o’zaro diplomatik yozishmalar olib borish bilan bir qatorda Turkiya bilan bo’lajak to’qnashuvda Trapezund va Konstantinopol harbiy kemalaridan foydalanishga harakat qiladi. O’zaro yordam masalasida Amir Temur Konstantinopol noibi Ioaan VII bilan ham yozishmalar olib boradi. Amir Temur
Frantsiya qiroli Karl VI (1360-1422) Angliya qiroli Genrix IV (1399-1413) Kastiliya va Leon qiroli Genrix III lar bilan diplomatik aloqalar o’rnatib , yozishmalar olib boradi. Vizantiya imperatoridan boj olib uni bevosita buysundirish bilan kifoyalangan Amir Temur 1402 yilning yozida Frantsiya va Angliyaga maxsus elchilar orqali Karl VI va Genrix IV nomlariga maktublar yullaydi. Frantsiya qiroli Karl VI 1403 yilning 15 iyunida Amir Temurga yo’llanganllan javob maktubidan ma’lum bo’lishicha Amir Temur takliflari Frantsiya tomonidan mamnuniyat bilan qabul qilingan.
Davlat boshqaruvi tizimining eng muhim tarkibiy qismi qo’shin bo’lib, uni takomillashtirish va mustahkamlashga Temur alohida ahamiyat bergan. Amir Temur jahon harbiy san’ati tarixida birinchi bo’lib qo’shinni jang maydonida yetti qo’lga (qismga) bo’lib joylashtirish tartibini joriy qildi . Temur o’z armiyasining jangovor tayyorgarligiga alohida e’tibor berish bilan birgalikda ularning moddiy ta’minoti to’g’risida ham doimo g’amxurlik ko’rsatgan. U o’z tuzuklarida ham bunga alohida tuxtalib utgan. Shuning uchun ham uning sadoqatli, mustahkam, jangovor qo’shini hamisha zafarlar ketidan zafarlar quchdi.
Turli mamlakatlarni bog’lovchi savdo karvonlari bexatarligi,
osoyishtaligini ta’minlash, ayniqsa Buyuk Ipak yo’li shuhratini tiklash borasida qilingan sa’y harakatlar bu borada muhim ahamiyat kasb etadi. Natijada Sharqu-Farb, Janubu-Shimol o’rtasidagi elchilik, diplomatik va savdo tijorat munosabatlari yanada kuchaydi, bu esa Temur davlatining ijtimoiy iqtisodiy va madaniy yuksalishida hal qiluvchi rol uynadi. Amir Temur mohir diplomat sifatida qaysi mamlakat bilan aloqa bog’lashga yo’l tutsa, u dastavval, ikki o’rtadagi har bir masala, muammoni urushsiz, nizolarsiz tinch, muzokaralar yo’li bilan hal etishga intilgan boshqa hukmdorlarni shunga da’vat etgan. Urush harakatlariga esa faqat noiloj xollardagina izn berilardi. Xususan, Sohibkironning Oltin Urda xoni Tuxtamishxon, Turkiya sultoni Boyazid Yildirim singari hukmdorlar bilan avval boshda olib borgan muloqotu yozishmalari ham bundan guvohlik beradi.
“Temur tuzuklari” Amir Temurning davlat va harbiy ishning qurilishi haqidagi nazariy va amaliy fikr-mulohazalari jamlangan muhim asardir. Boshqacha nomlari: “Molfuzoti temuriy” (Temurning aytganlari), “Voqeoti Temuriy”( “Temur hayoti bilan bog’liq voqealar”). Bu asar ikki qism, 56 banddan iborat bo’lib, hukumdorlarning tor doirasigagina emas, butun dunyo ahliga mashxur bo’lgan. Bizning davrimizgacha uning ko’plab qo’lyozma nusxalari yetib kelgani bundan guvohlik beradi. Asarning nusxalarini Rusiya, Hindiston, Eron, Turkiya, Misr, Angliya, Olmoniya, Daniya va boshqa mamlakatlarning kutubxonalarida topish mumkin.
Asar birinchi bor 1783 yil Buyuk Britaniya (Oksfordda), 1785 va 1890 yillarda Hindistonda nashr etildi.
“Bu Tuzuklardan – deb yozadi muallif, - (kelajakda) saltanat ishlarini boshqarishda qo’llanma sifatida foydalangaylar” . Demak “Tuzuklarni” yozishdan maqsad jamiyat va davlat boshqaruvida zarur hisoblangan qonun-qoidalar, ya’ni tuzuklar majmuini yaratish bo’lgan. Agar undagi ba’zi-bir qaytarishlar, shaxsiy muloxazalar va “Lirik kechinmalarni” olib tashalasak, ixtiyorimizda o’sha davrning asosiy qonunlari, qonunchiligi majmui gavdalanadi.
Tuzuklarning birinchi qismida Amir Temurning yetti yashardan to vafotiga qadar (1336-1405 yillar) kechgan hayoti va ijtimoiy- siyosiy faoliyati, uning Movarounnahrda Markaziy hokimiyatning qo’lga kiritishi, ijtimoiy tarqoqlikka barham berishi va markazlashgan davlat tuzishi, harbiy yurishlari ixcham bayon etilgan.
Ikkinchi qismi-Sohibqironning nomidan toju-taxt vorislariga aytilgan o’ziga xos vasiyat va nasihatlardan iboratdir.
Jumladan,Amir Temurning fikricha davlat vazirlari quyidagi to’rt sifatga ega bo’lishlari shart: 1. Asillik va toza nasillik, buyuklik; 2. Aqlu farosat. 3. Sipoxu raiyat ahvolidan xabardorlik va ularga xushmuomalada bo’lish. 4. Sabru bardoshlik va muloyimlik. Asarda ko’rsatilishicha, davlat taqdirini uch narsa: podshoh, xazina va askar hal qilgan. qo’shin yuz ming va tumanga bo’lingan.
Xalqni ortiqcha soliq bilan xonavayron qilish davlat xazinasining kambag’allashishiga, bu esa o’z navbatida hokimiyatning kuchsizlanishiga olib kelinishi asarda ta’kidlangan.
Tuzuklarda vazirlar amirlar va hokimlarga beriladigan inomlar haqida ham aytilgan: Masalan: qaysi bir amir biron qo’shinni yengsa u uch narsa bilan siylangan. Tug’, nog’ora va bahodirlik martabasi. Davlat kengashlariga bemalol kirish huquqi.
Biron sarhadning noibligi berilgan
“Temur Tuzuklarida” payg’ambar avlodlariga, qonun targ’ibotchilariga, olimlar, shoirlarga, keksalarga Temur nafaqa belgilaganligi qayd etilgan, shuningdek uning davlatida barcha xalqlar millati va dinidan qat’iy nazar teng huquqli ekanligi e’lon qilingan.
Tuzuklarda buyuk saltanatdagi ijtimoiy-siyosiy hayotning eng kichik, ko’z ilg’amas masalalarigacha o’z aksini topgan. Misol uchun madrasalar va qiroatxonalardagi kitoblarni yirtgan, unga ehtiyotsizlik bilan qaragan shaxslar zindonband qilinishi ko’rsatilgan.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, Yevropada Konstitutsiya haqida tushunchaga ham ega bo’lishmagan bir davrda Amir Temur davlatida Konstitutsion qonunlar majmuasi- “Temur Tuzuklari” mavjud bo’lgan va amal qilgan. Shuni afsus bilan aytish kerakki, sho’rolar hukumronligi yillarida biz tariximizga, xususan Temur va temuriylar davri tarixiga haqqoniy baho bera olmadik.Evropada Temurga oltindan haykal qo’yilganda, jumladan frantsuzlar Amir Temurning oltindan haykalchasini qo’ydirib ostiga “Evropa xaloskori” deb yozdirib qo’yishgan ekan, uning o’z yurtida loydan ham haykal qo’ya olmadik, nomini faqat salbiy tomondan tilga ololdik xolos. Temur o’z Tuzuklarini yozib keyingi avlodlari uchun davlatni boshqarish, huquq, axloq-odob, ma’naviy fazilatlarga oid ajoyib vasiyat va nasihat qoldirdi. “Temur Tuzuklari” bugungi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotgan emas.