S t a t I s t I k a

operatsiyalar
ustunida, moiiya bozorida aksiyalaming narxi 
ko'tarilishi yoki pasayishi -
baholar о ‘zgarishi
ustunida qayd etiladi. Chet 
el valyutasidagi zaxiralaming nominal qiymati valyuta kursi o'zgarishi 
natijasida o'zgaradi. Bu o'zgarish 
valyuta kursi о ‘zgarishlari
ustunida 
qayd etiladi. O 'tgan yillarda hisobga olinmagan aktivlar va majburiyatlar, 
ulam ing bir kategoriyadan ikkinchisiga o'tkazilishi (masalan, portfel 
investitsiyalaming yillar davomida yig'ilib to 'g 'ri investitsiyalarga 
aylanishi) va qarzdan voz kechish holatlari 
boshqa tuzatishlar
ustunida 
yoziladi. Bulardan tashqari, m onetar oltin m iqdorida oltinni chetga sotish 
va zahiraga sotib olish bilan bog'liq va mamlakatning 
maxsus qarz olish
huquqi (,SDR)da
25
bo ' ladigan o'zgarishlar ham boshqa tuzatishlar ustunida 
qayd etiladi. Aktivlar va majburiyatlar o'rtasidagi farq sof investitsiya 
holatini ifodalaydi. Bu ko'rsatkich aktivlar miqdori majburiyatlardan 
ko 'p bo' lgan holda musbat bo' ladi. Sof investitsiya holati musbat bo' lishi, 
mamlakatning tashqi dunyoga nisbatan talabi, aks holda majburiyati
25 SDR XBF tomonidan xalqaro rezerv aktivi sifatida chiqariladi. Bu aktiv XBF 
rezervi hisoblanadi. Har bir mamlakat XBF belgilagan kvota miqdoridagi mablag'ni 
o'z milliy valyutasida XBF maxsus schyotiga o'tkazadilar. SDR XBFning majburiyati 
hisoblanmaydi. Uning kursi bir necha nufuzli valyuta kurslarining kunlik o'zgarishlarini 
inobatga olgan holda har bir kunga hisoblanadi.
373

---

k o ‘payganligini bildiradi. X ulosa qilib aytganda, xalqaro investitsiya 
balansi yil davom ida m am lakatning chet el bilan b o !lgan m oliyaviy 
operatsiyalarining, aktiv v a m ajburiyatlarda baho o ‘zgarishlari va boshqa 
tuzatishlarning m ajm uidan iborat. A ktivlar va m ajburiyatlar y ig ‘indisi 
m os ravishda m am lakatning yalpi tashqi aktivlar (YaTA) v a yalpi tashqi 
m ajburiyatlar (YaTM ) m iqdorini bildiradi.
Shuni aytish lozim ki, YaTM bilan tashqi qarz tushunchalarini 
bir biridan farqlash kerak. C hunki, h a r doim ham m ajburiyatlar qarz 
bo 'lav erm ay d i. Q arz tarkibiga portfel va to ‘g ‘ri investitsiyalar b o 'y ich a
m ajburiyatlar kirm aydi.
B undan tashqari, m onetar oltin v a SD R aktiv hisoblansada, norezi- 
dentlar uchun m ajburiyat hisoblanm aydi. Shu sababli, s 
o f tashqi aktivlar
tarkibiga
m onetar oltin va SD R kirm aydi.
S o f v a yalpi tashqi aktivlardan 
tashqi rezerv aktivlarni{
TR A ) farqlash 
lozim . T R A m am lakatning rezerv aktivlari hisoblanadi. H ar qanday aktiv 
ham T R A b o ‘laverm aydi. R ezerv a ktivlariga davlatning p u l-k red itsiy o sat 
yurituvchi tashkilotlari tasarrufida b o ‘lgan va ularni, kerak bo'lg an d a, 
hech b ir to ‘siqsiz ishlatish m um kin b o ‘lgan m oliyaviy aktivlar kiradi. Bu 
m oliyaviy aktivlar yuqori darajada xaridorgir v a har qanday vaziyatda 
ham qattiq valyutaga tez sotilishi y oki boshqa turdagi rezerv aktivga 
alm ashilishi m um kin b o 'lis h i kerak. R ezerv aktivlari tarkibiga m onetar 
oltin26, SD R, X B F dagi aktivlar27, chet el valyutasi, qim m atli q o g 'o z la r 
v a boshqalar kiradi. B u tarkibga faqat rezerv aktivlarga q o 'y ilg an talabga 
jav o b beradigan aktivlargina kiradi. M asalan, chet el valyutasi guruhiga 
qattiq v a barqaror valyutalar: A Q S h dollari, nem is m arkasi, yevro v a shu 
kabilar) kirishi m um kin. Q im m atli q o g ‘ ozlar guruhiga yuqori likvidli chet 
el qim m atli q o g 'o zlari kiradi. B oshqa rezerv aktivlar guruhiga, yuqorida 
qayd etilm agan rezerv aktivlar kiradi.
26 Xalqaro talablarga ko'ra monetar oltin tozaligi kamida 99,5% dan kam bo'lmasligi 
kerak.
27 XBF umumiy resurslarida har bir a'zo mamlakat qattiq valyutada o'z mablag'lariga 
ega bo'lishi mumkin. Odatda, bu mablag'lar boshqa mamlakatlar valyutalarini sotib olish 
va to'lovlami tez bajarish uchun saqlab turiladi.
374

---

To'lov balansi 
Iqtisodiy o'sish (kamayish) 
Tashqi savdobalansi 
Xalqaro to‘lov tizimi 
Kredit (debet)
Eksport (import)
Moiiya schyoti
Saldo
Transfert
Moliyaviy aktiv (passiv)
A so siy tayanch iboralar:
Tovarlar
Xizmatlar
Daromadlar
Joriy operatsiyalar schyoti
Kapital operatsiyalar schyoti
Moiiya scheti
Joriy transfertlar
FOB
CIF
Yalpi tashqi aktivlar(passivlar)