98
Takrorlash uchun savol va topshiriqlar:
1.
Linuxda paketlarni YUM orqali o‗rnatishni tushuntiring;
2.
Linuxda paketlarni RPM orqali o‗rnatishni tushuntiring;
3.
Linux Paket menejerlari haqida gapiring;
4.
Linuxda Windows ilovalarini qanday o‗rnatish usullari mavjud ?
5.
Wine dasturi va uning imkoniyatlarini ayting.
6.
Winetricks dasturi va uning imkoniyatlarini ayting.
7.
PlayOnLinux dasturi va uning imkoniyatlarini ayting.
Mustaqil ishlash uchun masalalar:
1.
Wine dasturi yordamida Zoom ilovasini o‗rnating.
2.
Winetricks dasturi yordamida Aimp ilovasini o‗rnating.
3.
PlayOnLinux dasturi yordamida Office ilovasini o‗rnating.
4.
Linuxning RPM paket menedjeri yordamida biror dastur paketini
o‗rnating;
5.
Linuxning YUM paket menedjeri yordamida biror dastur paketini
o‗rnating;
6.
Linuxning APT-GET paket menedjeri yordamida biror dastur
paketini o‗rnating.
99
7-§. Linuxda foydalanuvchi va ularning guruhlarini boshqarish
7.1.Foydalanuvchi turlari
Linuxda foydalanuvchilarning uch turi mavjud:
root (inglizcha root - ildiz)
- superuser, UNIXga o‗xshash tizimlardagi
foydalanuvchi turi bo‗lib, u barcha amallarni istisnosiz bajarish
huquqiga ega. Odatda tizim o‗rnatilishi bilan bu foydalanuvchi mavjud
bo‗ladi.
Tizim foydalanuvchilari
- bu fayllar va kataloglarga imtiyozlar va kirish
huquqlarini boshqarish huquqlariga ega bo‗lgan tizim jarayonlari
foydalanuvchilaridir. Tizim tomonidan avtomatik ravishda yaratiladi.
Oddiy foydalanuvchilar
- tizimni boshqarishga vakolatli bo‗lgan
foydalanuvchilar. Tizim ma'muri tomonidan yaratiladi.
Har bir foydalanuvchi o‗z ismidan tashqari, raqamli foydalanuvchi
identifikatori (UID) (foydalanuvchi identifikatori) ga ega. root
foydalanuvchining identifikatori 0 ga teng. Tizim foydalanuvchilarining
identifikatorlari 1 dan 100 gacha. Oddiy foydalanuvchilarning UID
raqami 100 dan boshlanadi.
Foydalanuvchilar guruhlarga qo‗shilishlari mumkin. Har bir
foydalanuvchi aniq u yoki bu guruhga tegishli bo‗ladi. Guruhlar raqamli
guruh identifikatoriga (GID) ega.
Tizimda har bir foydalanuvchi haqida quyidagi ma'lumotlar
mavjud:
Foydalanuvchi nomi
– tizim doirasida yagona nom bo‗lishi kerak.
Foydalanuvchi nomlarida faqat ingliz harflari, raqamlar va _belgisi va .
(nuqta)dan foydalanish kerak.
Foydalanuvchi
identifikatsiya
raqami
(UID)
-
tizimdagi
foydalanuvchining yagona identifikatori. Tizim foydalanuvchilarni ism -
sharifi bilan emas, UID orqali kuzatib boradi.
Guruh identifikatori (GID)
- foydalanuvchi tegishli bo‗lgan
guruhni ifodalaydi. Har bir foydalanuvchi bir yoki bir nechta guruhga
mansub bo‗lishi mumkin. Tizim ma'muri foydalanuvchining ma'lum
100
tizim resurslariga kirishini cheklash uchun foydalanuvchi guruhiga
a'zolikni o‗rnatadi.
Parol (parol)
- foydalanuvchi parolini shifrlangan shakli.
To‗liq ism
- tizim nomidan tashqari, foydalanuvchining to‗liq ismi
ham bo‗lishi mumkin, masalan, familiyasi va ismi.
Uy katalogi
- foydalanuvchi tizimga kirgandan keyin u kiradigan
katalog. Har bir foydalanuvchi shu kabi katalogga ega, barcha
foydalanuvchi kataloglari
/home
katalogida saqlanadi.
Kirish qobig‗i(login shell)
- bu kirishda ishga tushiriladigan
buyruqlar qobig‗i. Masalan
/ bin /bash
.
Foydalanuvchilar haqidagi barcha ma'lumotlar quyidagi fayllarda
saqlanadi:
passwd (etc / passwd)
- foydalanuvchilar haqidagi ma'lumotlarni
o‗z
ichiga
oladi,
quyidagi
yozuv
formatiga
ega
"user_name:password:UID:GID:full_name:home_directory:login_shell".
Yozuv elementlari - ":" (ikki nuqta) bilan ajratilishi va bo‗sh joysiz
yozilishi kerak. Agar parol
/etc/ shadow
faylida shifrlangan holda
saqlansa, parol o‗rniga "x" ko‗rsatiladi.
group (etc/group)
- guruhlar haqida ma'lumot, format -
"group_name: password: GID: user1, user2, user3". Yozuv elementlari
belgi bilan ajratilishi kerak - ":" (yo‗g‗on nuqta) bo‗sh joysiz yoziladi.
Foydalanuvchi nomlari vergul bilan ajratilgan.
/Etc/passwd
va
/ etc / group
fayllari har doim o‗ziga xos
ruxsatlarga ega: root uchun o‗qish va yozish, boshqalar uchun faqat
o‗qish.
shadow (etc / shadow)
- bu fayl "soya parollari" deb nomlangan
ma'lumotlarni,
foydalanuvchi
parollari
haqidagi
ma'lumotlarni
shifrlangan shaklda saqlaydi. Bu xavfsizlik uchun qilingan, chunki
/etc/
passwd
faylini hamma o‗qishi mumkin va
/etc/shadow
faylini faqat root
o‗qishi mumkin.
Asosiylaridan tashqari, tizimda qo‗shimcha fayllar mavjud.
101
useradd (etc / default / useradd)
- barcha qo‗shilgan
foydalanuvchilar uchun "standart" xususiyatlarini o‗rnatadigan fayl.
login.defs (/etc/login.defs)
- yangi foydalanuvchilar yaratish
sozlamalarini o‗z ichiga oladi.
/etc/skel
- har bir foydalanuvchi yaratilishida uning uy katalogiga
nusxa ko‗chiriladigan standart fayllari bo‗lgan katalog.
Boshqarish buyruqlari
Foydalanuvchilarni
boshqarish
uchun
quyidagi
buyruqlar
ishlatiladi:
useradd yoki adduser
- yangi foydalanuvchi qo‗shish.
passwd
- foydalanuvchi uchun parol o‗rnatish.
usermod
- foydalanuvchining parametrlarini o‗zgartirish.
userdel yoki deluser
- foydalanuvchini o‗chirish.
Guruhlarni boshqarish uchun quyidagi buyruqlar ishlatiladi:
groupadd - yangi guruh qo‗shadi.
gpasswd - guruh parolini o‗rnatadi.
groupmod - guruh parametrlarini o‗zgartirish.
groupdel - guruhni o‗chirish.
Foydalanuvchi qo‗shish
Yangi foydalanuvchi yaratishda bir nechta parametrlar avtomatik
ravishda ko‗rsatiladi.
/Etc/passwd
faylida foydalanuvchi nomi, uy
katalogi, UID, GID bilan yozuv kiritiladi. Katalogda qobiqni ishga
tushirish fayllari mavjud. Qo‗shimcha parametrlar yordamida hamma
102
narsani qo‗lda ko‗rsatish mumkin. Parametr ro‗yxatini
useradd --help
yoki
useradd -h
buyruqlari yordamida ko‗rish mumkin.
Foydalanuvchi
yaratish
uchun useradd buyrug‗ida
yangi
foydalanuvchi nomini ko‗rsatish kerak.
Buyruq sintaksisi:
useradd options foydalanuvchi nomi
useradd techlist
Yaratilgan foydalanuvchi uchun parol o‗rnatish kerak. Parol
foydalanuvchi nomi bilan
passwd
buyrug‗i bilan o‗rnatiladi.
passwd techlist
Yangi UNIX parolini kiriting:
Yangi UNIX parolini qayta kiriting:
passwd: parol muvaffaqiyatli yangilandi
Yaratilgandan so‗ng darhol foydalanuvchi uchun parol o‗rnatish
mumkin, masalan:
useradd -p password techlist
# password – foydalanuvchi paroli.
Foydalanuvchini o‗zgartirish
Foydalanuvchi parametrlari
usermod
yordam dasturi yordamida
o‗zgartiriladi. Masalan:
sudo usermod
-c
"Bu buyruq foydalanuvchining fikrini
o‗zgartiradi" vasyapupkin
usermod useradd
bilan bir xil parametrlardan foydalanadi.
Foydalanuvchi parolini o‗zgartirish
Parolni
passwd
yordam dasturi yordamida o‗zgartirish mumkin.
sudo passwd user
Foydalanuvchi va uning asosiy guruhini o‗chirish uchun quyidagi
sintaksisdan foydalaning:
sudo deluser foydalanuvchi nomi
Foydalanuvchini olib tashlashda u bilan bog‗liq uy katalogi
o‗chirilmaydi. Katalogni qo‗lda o‗chirish yoki saqlash qoidalariga
muvofiq uni tark etishni o‗zingiz hal qilasiz.
|