Samarqand davlat universiteti pedagogika kafedrasi

Axloqiy tarbiya. Pestalotssi tarbiyaning asosiy vazifasi -kelgusida ijtimoiy hayotda qatnashib foyda etkaza oladigan va hamma jihatlari uyg‘un bo‘lib kamol topgan inson etishtirishdir, deb biladi. Bolani boshqalarga foyda keltiradigan ishlarda muttasil mashq qildirish yo‘li bilan uning axloqi voyaga etkaziladi. Pestalotssining fikricha, bola organizmining kundalik ehtiyojlarini qondirish asosida bolada onaga nisbatan tug‘ilayotgan mehr-muhabbat axloqiy tarbiyaning eng oddiy elementidir. Bolaning axloqi uchun oilada negiz solinadi. “Ota-onaning uyi, -deydi Pestalotssi, -axloq maktabidir!”. Bolaning onaga bo‘lgan muhabbati asta-sekin oilaning boshqa a’zolariga ham o‘tadi.

Aqliy ta’lim. Pestalotssining aqliy ta’lim to‘g‘risidagi ta’limoti boy va mazmunli ta’limotdir. Pestalotssi o‘zining insonning hamma jihatlarining bir-biriga uyg‘unlashib kamolga etishi to‘g‘risidagi asosiy g‘oyasiga tayanib, aqliy ta’limni axloqiy tarbiya bilan bog‘lab olib borish kerakligini ko‘rsatadi va tarbiyalovchi ta’lim olib borishni talab qiladi.

Har qanday ta’lim kuzatishga va tajribaga asoslanishi hamda xulosalar va umumlashmalar darajasiga ko‘tarilishi lozim, deydi Pestalotssi kuzatishlar natijasida bolada ko‘rish, eshitish sezgilari va boshqa sezgilar hosil bo‘ladi, bu sezgilar bolada fikrlash va so‘zlash ehtiyojini tug‘diradi, deydi.

Odamning sezgi a’zolari yordamida tashqi dunyo to‘g‘risida hosil qilgan tasavvurlari dastlab ravshan va aniq bo‘lmaydi. Ta’limning vazifasi ham shundan iboratki, u mana shu tasavvurlarni tartibga solishi va aniqlashi, ravshan tushunchalar darajasiga etkazishi, “tartibsiz tasavvurlarni ravshan tasavvurlarga va ravshan tasavvurlarni ochiq ko‘rinib turgan tasavvurlarga” aylantirishi kerak. Ta’lim, birinchidan, o‘quvchida o‘zining sezgi a’zolari vositasi bilan hosil qilgan tajribalar asosida bilimlar zahirasini to‘plashga yordam beradi, ikkinchidan, bolaning aqliy qobiliyatlarini o‘stiradi.

Pestalotssi ta’limning har bosqichi uchun maxsus ravishda tanlab olingan, har bir bolaning o‘ziga xos aqliy kuchlarini hamda qobiliyatlarini tinimsiz va muntazam ravishda o‘stirib boradigan tizim vositasi bilan bolalarga aqliy ta’lim berishga intildi.

Pestalotssi ta’limni soddalashtirishga va psixologiya negiziga qurishga intilib, narsalar va buyumlar to‘g‘risidagi har qanday bilimning eng oddiy elementlari bor, odam shu elementlarni o‘zlashtira borib, o‘z atrofidagi olamni bilib oladi, degan fikrga keldi. U son, shakl va so‘zni mana shunday elementlar deb hisobladi. O‘qitish jarayonida bola o‘lchash yo‘li bilan shaklni, hisoblash va nutqni o‘stirishdan iborat bo‘ladi. Pestalotssi o‘z zamonidagi boshlang‘ich maktabda o‘qitishning mazmunini tubdan o‘zgartiradi, o‘qitiladigan darslar qatoriga o‘qish, yozish, arifmetikani va geometriyaning boshlang‘ich qismlarini, o‘lchash, rasm chizish, ashula, gimnastika, shuningdek, geografiya, tarix va tibbiyotga doir eng zarur bilimlarni kiritdi. SHunday qilib, Pestalotssi boshlang‘ich maktabning o‘quv rejasini ancha kengaytirdi va bu maktabda o‘qitishning yangi metodikasini vujudga keltirdi. O‘qitish metodikasi bolalarni bilimlar bilan boyitishga hamda ularning aqliy kuchlarini va qobiliyatlarini o‘stirishga yordam beradi.

Pestalotssi ko‘rsatmalilik prinsipini ta’limning eng muhim negizi deb hisoblaydi. Bu prinsipni keng ravishda qo‘llamasdan turib, tevarak-atrof to‘g‘risida to‘g‘ri tasavvur hosil qilishga, tafakkurni va nutqni o‘stirishga erishib bo‘lmaydi.

Pestalotssi maktab bolalarining qobiliyatlarini o‘stirishi, ularga bilim berishi bilan bir qatorda, ularda ko‘nikma va malakalar tarbiyalashi va lozim, deb hisobladi. Kishining kamolga etgan aqli va oliyhimmat qalbi talab qilgan narsalarni ro‘yobga chiqarish uchun harakat qila bilishiga bog‘liqdir.