Samarqand davlat universiteti
Yüklə 1,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Tayanch iboralar
So‗g‗d yozuvlari, turk bitiklari, Afrosiyob, Panjikent, Quva, Varaxsha, Poykand, amaliy san‘at, Ajinatepa, Qushtepa, Kofirqal‘a, buddaviylik, moniylik, nasroniylik, zardushtiylik, shomonlik, shishasozlik. Eftalitlar va turk xoqonligi davrida Xorazm, Tohariston, So‗g‗d ularning asosiy mulklari bo‗lgan. Ayniqsa, Sharq va G‗arb karvon yo‗llari ustida joylashgan So‗g‗d madaniy va iqtisodiy jihatdan yuksak bo‗lgan. U Eron, Vizantiya, Hindiston, Uzoq Sharq mamlakatlari, shuningdek, Xorazm orqali Sharqiy Yevropa bilan ham savdo- sotiq ishlarini olib borgan. So‗g‗dning eng katta mulki hisoblangan Samarqand esa, umuman, Markaziy Osiyo ijtimoiy va madaniy hayotida alohida o‗rinni egallab, boshqa shaharlarga kuchli ta‘sir o‗tkazgan. Markaziy Osiyo me‘morchiligida so‗nggi antik va ilk o‗rta asrlar davrida yangi me‘moriy g‗oyalar paydo bo‗ldi. Dehqonlarning qasr-qo‗rg‗onlari, boy zodagonlarining shahar va shahardan tashqaridagi qo‗rg‗onlari yuzaga keldi va yangilandi. Ilk o‗rta asr me‘morchiligining o‗ziga xos tomonlari qasr-qo‗rg‗onlar ko‗shklar qurilishida ham sezilarli bo‗ldi. Bu qo‗rg‗on-qasrlar avvalgi badiiy-madaniy 19 markazlardan birmuncha chekkada bo‗lib, asosan, mulkdor dehqonlarning turarjoyi sifatida paydo bo‗ldi. Qo‗rg‗onlar mustahkam devorlar bilan o‗ralgan bo‗lib, ular atrofida keyinchalik turarjoylar, bozorlar paydo bo‗la boshlagan. Vaqt o‗tishi bilan ana shu joylar ham qalin devor bilan aylantirib chiqila boshlagan. Shu tariqa ilk o‗rta asr shaharlari shakllanib borgan. Buyuk Ipak yo‗li ustida joylashgan O‗zbekistonning Zarafshon, Qashqadaryo, Farg‗ona, Xorazm, Toshkent vohalaridagi qasr, ko‗shklar shu o‗rganilayotgan davr yodgorliklari hisoblanadi. Jumladan, Toshkent yaqinidagi Oqtepa ko‗shki, Xorazmdagi Teshikqal‘a, Buxoro yaqinidagi Varaxsha o‗zining ko‗rinishi, bezagi bilan bir biridan ajralib tursa ham, lekin ularning hammasida umumiy o‗xshashlik mavjudligi, davrning katta uslubiga bo‗ysunganligini e‘tirof etish zarur. Qasr, ko‗shklar, tabiiy yoki sun‘iy kesik piramida shaklidagi tepaliklar ustiga qurilgan. Saroyni baland supa ustida qurish, tabiiy ofatlardan, suv toshqinlaridan saqlanish, osoyishta hayot kechirish, dushman hujumida mudofaa qila olish va zarba berishga asoslanganligidir. Saroy tashqi devorlari mustahkam va baland bo‗lishi ham shu mudofaani ta‘minlovchi zarurat hisoblangan. Saroyning tashqi tomonida bezak kam va jiddiy, ayrim saroylarning devor sathi gofirli (kungurali), devor tepasidagi uch tishli bezak plita, antefiks va bo‗rtma tasvirli rozetkalar ishlatilgan. Saroylarning ichki bezagiga alohida e‘tibor berilgan. Xonalar devoriy rassomlik va haykaltaroshlik bilan bezatilgan. 2-3 qavatli ravoqli binolar qubbali, gumbazli katta xona atrofida yoki butsimon tor koridor atrofida joylashtirilgan. Toshkentdagi Yunusobod Oqtepasi ilk o‗rta asrlarda shahar atrofida qad ko‗targan qasrlardan bo‗lib arablar bosqini davrida tugatilgan. Bu qo‗rg‗on ma‘muriy- markaz hamda oziq-ovqat, qurol-yarog‗ saqlanadigan ombor vazifasini bajargan. Bu yerda zardushtiylik dini bilan bog‗liq ibodatxona ham mavjud bo‗lgan. Oqtepa qo‗rg‗on qasri ham sun‘iy tepalikka qurilgan, uning qalin devori pishiq va sodda bezaksiz bo‗lgan. Xorazmdagi Teshikqal‘a ko‗shki ham tuproq uyumli tepalikka qurilgan. Lekin uning mudofaasi devorlari o‗ziga xos gofirli bo‗lgan tashqi pardozida bulardan tashqari perspektivali arkalar, pardoz shinak va devor yuqori qismi friz bilan pardozlangan. Buxorxudotlarning Varaxsha saroyi ilk o‗rta asrlar davri ko‗shk me‘morchiligining ulug‗vor ko‗rinishdir. Sun‘iy tepalik ustiga qurilgan bu saroy tashqi devorlari gofrli ko‗rinishda, hamda devorning yuqori tomonidagi boy frizga egadir. Saroy darvozalari ham tantanavor ruhda katta shakllarda ishlangan. Saroyning ichki qismi nihoyatda bezakka boy bo‗lgan. Haykaltaroshlik, rassomlik va amaliy bezak san‘ati asarlari saroy ichki muhitini nihoyatda go‗zal va ko‗tarinki ruhda bo‗lishiga xizmat qilgan. Xorazm shohi Afrig‗ning Al-Fir qasri ham hashamatli, ikki qavatli bo‗lib, ikkinchi qavatiga maxsus ko‗tarilma moslamalar-panduslar orqali chiqilgan. Ilk o‗rta asrlarda istehkomli qasr-qo‗rg‗onlar va, ayniqsa, ko‗shklarning keng yoyilganligi davrning muhim me‘morchilik obidasi ekanligi bizgacha yetib kelgan ashyoviy 20 dalillar, devoriy rasmlarda saqlanib qolgan qasr ko‗rinishlari ham tasdiqlaydi. Shunga o‗xshash ko‗shklarni Panjikent devoriy suratlarida, mis va kumish idish yuzalaridagi tasvirlarda uchratish mumkin. Masalan, Ermitajda saqlanayotgan ―Qo‗rg‗onni qamal qilish‖ tasviri tushirilgan kumish laganda qo‗rg‗on ko‗rinishi aks etirilgan. Ko‗shk me‘morchiligi keyingi monumental me‘morchilik, saroy qurilishi madaniyati va san‘atiga katta ta‘sir o‗tkazgan. Friz, devorlarni gofrlash, tom tepasiga polmetka- dekorativ shakllar berishni, ularning ichki xona va koridorlari serbezak bo‗lib naqsh va mavzuli rasmlar, dumaloq haykal va relyeflar bilan bezatilishi keyingi me‘morchilikda o‗z ifodasini topgan. Xorazmdagi Burgut qal‘ada otashparastlarning ibodatxonalari, Tuproqqal‘adagi ibodatxonalar Xorazm shohlarining rasmlari bilan boyidi. Turk xoqonligi davri me‘morchiligi haqida gapirilganda shuni aytish mumkinki, bu xoqonlik Markaziy Osiyoga rivojlangan yoki rivojlanishning yangi bosqichiga ko‗tarila boshlagan davrda kirib keldi. Xoqonlik davri madaniyati va san‘ati, jumladan, uning me‘morchiligi eftalitlar davri an‘analarini rivojlanishi bilan bog‗liq bo‗ldi. Xoqonlik davrida ko‗shk va saroylar, zodagonlarning shahar va shahardan tashqaridagi uylari o‗zining rivojlanishini avvalgi davr an‘analarining uzluksiz davomi sifatida davom ettirdi. Bu davrda buddizm, zardushtiylik, xristianlik va boshqa dinlar, xoqonlik tarkibidagi xalq va elat, til va urf-odatlari kabi rang- baranglikda mavjud bo‗lib bordi. Shu bilan birga tinch hayot mahalliy zadagonlarning mustaqil hayot kechirishlari me‘morchilik, tasviriy va amaliy san‘atda o‗ziga xos lokal xususiyatlarni ham kelib chiqishini ta‘minladi. Bu xususiyat So‗g‗d, Xorazm, Farg‗ona, Quva va Yettisuv yodgorliklarining madaniyati va san‘atida aks etgan. Ibodatxonalar, boy va zodaganlarning saroy-qasrlari, hokimlarning qarorgohlari o‗zining boy bezagi va badiiy yechimining o‗ziga xosligi bilan ajralib turadi. Bizgacha vayronalarda tasodifan yetib kelgan me‘moriy bino qoldiq va parchalari shu davr me‘morchilik madaniyatining yuksak bo‗lganligi va eng muhimi san‘at sintezi a‘lo darajada bo‗lganligidan dalolat beradi. Bu yodgorliklarning katta qismi devorlariga suratlar ishlanganligi, haykaltaroshlik asarlari yo‗lga qo‗yilganligidan dalolat beradi. Xitoylik tarixchining Samarqand va Buxoro o‗rtasida qurilgan hashamatli bino juda hayratlantirganligi, binoning shimoliy devorida bo‗yoqlar bilan Xitoy imperatorlarining tasviri, sharqiy devorda turk xoqonlari va Hindiston hukmdorlari, g‗arbiy devorda esa Eron va Rum hukmdorlari tasviri tushirilganligi haqida yozib qoldirgan. Bizgacha vayrona holida yetib kelgan bu saroylar qoldiqlari hozir ham o‗zining ulug‗vorligi bilan kishini hayajonga soladi. Bu davrda Markaziy Osiyoda yagona din bo‗lmaganligi ibodatxona qurilishlarida, dafn marosimi bilan bog‗liq buyumlarda ham o‗z ifodasini topgan. Farg‗ona vodiysi(Quva)dan topilgan ibodatxona xarobasi buddizm dini mavjud bo‗lganligini ko‗rsatadi. Bu ibodatxona ikki xonadan iborat bo‗lib, old xonasi ayvon tipida va unga kiraverishda haykallar o‗rnatilgan. Ichki xonalarda ham haykallar qo‗yilgan. Otashparastlik dini bilan bog‗liq bo‗lgan 21 ibodatxonalar, odatda, tepalikka qurilib, old tomoni esa quyosh chiqish tomonga qaratilgan. Ilk o‗rta asrlar davridan bizgacha yetib kelgan tasviriy san‘at asarlarining parchalari shu davrda rassomlik va haykaltaroshlik ijtimoiy hayotning ajralmas qismi bo‗lganligini ko‗rsatadi. Bu davrda monumental rassomlik va haykaltaroshlik diniy va dunyoviy binolarning bezatilishida keng ishlatilgan. Bu haykallarda diniy va afsonaviy obrazlar bilan bir qatorda, real hayotni aks ettiruvchi obrazlar ham uchraydi. Haykallar maxsus tayyorlangan loydan, yog‗och, ganch, alebastr va toshdan ishlangan. Varaxshadagi saroyni bezashda ganch o‗ymakorligi keng qo‗llanilgan. Kandakorlik san‘ati va o‗ymakorlikda bo‗rtma tasvir muhim rol o‗ynagani shu davrdan saqlanib qolgan yodgorliklarda ko‗rinadi. Ilk o‗rta asrlar davrida O‗zbekiston hududida badiiy madaniyatning yutuqlari monumental-dekorativ rang tasvir madaniyati va san‘atida o‗zini to‗liq namoyon qiladi, Afrosiyob (Samarqand), Varaxsha (Buxoro), Bolaliktepa (Surxondaryo) devoriy suratlar jahon monumental-dekorativ rangtasvir madaniyati va san‘atining nodir durdonasi hisoblanadi. Bu suratlar o‗zining yuksak mahorat bilan ishlanganligi, real hayotni badiiy obrazlarda ifodali aks ettirishi bilan belgilanadi. Buxoro vohasidan topilgan Varaxsha hukmdori saroyi qoldiqlari va devoriy suratlari taxminan VII-VIII asrlarda ishlangan. Varaxsha devoriy suratlari ichida ov manzarasi yaxshi saqlangan. Bu suratda fil ustida ketayotgan odamlarga sherning hujumi tasvirlangan bo‗lib, bu kompozitsiya o‗zining dinamikasi va ajoyib rang tasviri bilan ijodkorning yuksak mahorat egasi ekanligini isbotlaydi. Rassom ishlagan har bir obrazning tugal shaklga ega bo‗lishiga, har bir detalni ham iloji boricha aniq va tugal darajada ko‗rsatishga intilgan. 1965-yili Samarqanddan topilgan Afrosiyob saroyi katta shov-shuvga sabab bo‗ldi. Bu topilma yana bir bor Markaziy Osiyoda ilk o‗rta asrlardayoq yuksak madaniyat mavjud bo‗lganligini jahonga namoyish etdi. Bu saroy qoldiqlarining devorlariga ishlangan surat va naqsh kompozitsiyalari yuksak mahorat bilan ishlanganligi bilan ajralib turadi. Afrosiyob devoriy surat kompozitsiya ishlanishi, detallarga e‘tibor berishi jihatidan Varaxsha suratlariga yaqin bo‗lsa ham, lekin badiiylik va mahorat jihatidan ulardan ustundir. Afrosiyob devoriy suratlarining ahamiyati yana shundaki, suratlar bilan birga, So‗g‗d harflarida yozilgan bir qator so‗zlar ham uchraydi. Markaziy Osiyoning ilk o‗rta asrlardagi monumental-dekorativ rang tasviri to‗g‗risida fikr yuritganda, Termiz yaqinidan topilgan ―Yumaloqtepa‖, unga yaqin joylashgan ―Bolaliktepa‖ devoriy suratlarini yodga olish mumkin. Bu suratlar xarakterining shakllanishida shu davr monumental-dekorativ rang tasviriga xos uslub mavjud bo‗lib, bular birgalikda Markaziy Osiyo ilk o‗rta asrlarda san‘atning yuksakligi, turli uslub va yo‗nalishlar mavjud bo‗lganligini yana bir bor namoyon qiladi. Bu davrlarda haykaltaroshlik, amaliy bezak san‘ati, ganch va yog‗och o‗ymakorlik turi bezash ishlarida keng ishlatilgan. Shunisi e‘tiborliki, o‗ymakorlikda 22 islimiy va handasiy naqshlardan tashqari, odam va hayvonlar, turli holat va harakatdagi hayvonlar, qush va parranda bo‗rtma tasvirini qo‗shib ishlash keng uchraydi. Uy anjomlari, ov va jang qurollari, shuningdek, turli badiiy bezatilgan shoyi va oddiy chit materiallar va ulardan bichilgan liboslar shu davr estetik qarashlarini namoyon qiladi. Amaliy buyumlar yuzasiga bo‗yoqda tasvirlar ishlangan, kumushdan yasalgan buyum va qurollar esa bo‗rtma tasvirlar bilan bezatilgan. Bu tasvirlarda devoriy suratlarda aks ettirilgan obraz va voqealar o‗z ifodasini topgan. Podshohlar tasviri, bazm, ov manzaralari bu buyumlar yuzasiga go‗zallik baxsh etgan. Markaziy Osiyo, umuman, O‗rta Sharq madaniyati va san‘atida rassomlik va haykaltaroshlik, kandakorlik va to‗qimachilik madaniyati va san‘ati rivojlanish davrini boshidan kechirdi. Bolaliktepa, Varaxsha, Panjikent, Afrosiyob devoriy rasmlari shunday yodgorliklardandir. Rassomlar o‗z rivojida so‗nggi antik an‘analarni yangi pog‗onaga ko‗tarildilar o‗z mazmuni, moxiyati, professional mahorat bilan ishlanish jihatidan jahon madaniyati va san‘ati tarixida o‗z davrining tengi yo‗q nodir yodgorliklar yaratdilar. Shuni alohida qayd etish kerakki, eftalitlar va turk xokonligi davri qator mahalliy lokal maktablarni shakllantirdi. Bu xususiyat mahobatli rangtasvir madaniyati va san‘atida sezilarli bo‗lib, bu davrga oid yodgorliklarni keng o‗rganilganligi Bolaliktepa, Varaxsha, Panjikent, Afrosiyob va boshqa devoriy rasmlar badiiy madaniyatning nihoyatda yuqori darajada bo‗lganligi hamda ma‘lum darajada atrof davlatlar madaniyati va san‘atidan ta‘sirlangani shu bilan boshqa davlatlarga ta‘sir etganini ko‗rish mumkin. Bunday o‗xshashlik va o‗ziga xosliklarni umumlashtirib bu davr madaniyati va san‘atini qator maktab yo‗nalishlariga ajratish mumkin. Bu maktablarni O‗zbekistonlik olimlar G.Pugachenkova va L.Rempel uchga ajratishadi: 1. Tohariston maktabi va uning yodgorliklari. Bolaliktepa, Ajinatepa va Kofirqal‘a saroyi rasmlari. 2. Shimoliy Turkiston maktabi va uning yodgorliklari. Quvadagi buddizm ibodatxonasi. Yettisuv buddizm ibodatxonasi. 3. «Garbiy o‗lka‖ maktabi va uning So‗g‗ddagi, Xorazmdagi yodgorliklari. Afrosiyob, Varaxsha,saroylari, hamda Xorazm ostodonlari rasmlari. Bu devoriy va ossuariy rasmlar mavzusini ikkiga ajratish mumkin. Birinchi yo‗nalish diniy marosim buddizm bilan bog‗liq Ajinatepa, Quva, Oq Beshim va boshqa ibodatxona rasmlari, ikkinchi yo‗nalish dunyoviy mazmunda bo‗lib saroy, zodagonlarning uy va ko‗shklarida o‗z ifodasini topdi. Bular Bolaliktepa, Varaxsha, Afrosiyob, Panjikent yodgorliklaridir. Turk xoqonligi davriga kelib Markaziy Osiyoning janubiy tomonlarida siyosiy, iqtisodiy va madaniy rivojda jiddiy o‗zgarishlar sodir bo‗la boshladi. Jumladan, buddizm bilan bog‗liq qarashlar asta yo‗qola boshladi. Kushon davri madaniyati va san‘ati an‘analari mavjud bo‗lsa ham, lekin buddizmni o‗z manbayidan uzoqlashishi va aloqalarning susayishi bu davrda yaratilgan asarlarda mahalliy xalq madaniyati va san‘ati ta‘sirini oshishiga olib keldi. Bu xususiyatlar Ajinatepa, Quva, Marv madaniyati va san‘atida ko‗rinadi. Devoriy 23 suratlarda an‘anaviy san‘at budda monastirlarida o‗z mavqeyini saqlab mahalliy madaniyati va san‘ati an‘analarida mavjud bo‗ldi. Jumladan, Ajinatepa ibodatxonasi devoriy suratlari ayni ana shu hind va mahalliy san‘at an‘analari silsilasi hosilasi sifatida idrok etiladi. Bu ibodatxonaning xonalariga ishlangan rasmlar yuqori malakada bajarilgan bo‗lib Budda va u bilan bog‗liq voqealar tasvirlangan. Kompozitsiyada sovg‗a-salom olib kelayotganlar tasviri birmuncha jonli bo‗lib an‘anaviy kompozitsiyaga o‗ziga xoslik kiritadi. Bolaliktepa devoriy rasmlari O‗zbekiston madaniyati va san‘ati tarixida muhim o‗rinni egallab Sharq monumental rangtasvir madaniyati va san‘atining yangi qirrasini namoyon etadi, Bu san‘at mahalliy antik san‘atga tayangan holda uni qator o‗zgarishlar bilan yangiladi. Jumladan, shakl va qalamtasvir birmuncha soddalashtirilib uni naqqosh kompozitsiyasiga yaqinlashtiradi. Rassom nur soyadan voz kechgan holda fazoviy kenglikni odamlar xatti-harakatida hal etadi. 5-6 asrlarda yaratilgan bu rasmlarda Markaziy Osiyo monumental madaniyati va san‘atining yangi bir yo‗nalishi tarzida namoyon bo‗ladi. Ishlanishidagi yaxlitlik shakl va chiziqlaridagi o‗ziga xos qat‘iylik, rang shakl tizimidagi ritmik qaytarilish bu yodgorlikni ko‗proq shu davrda Afg‗oniston hududida mavjud bo‗lgan uslubga yaqinlashtiradi. Shahardan tashqarida qurilgan, hajm jihatidan katta bo‗lmagan qasr kvadrat shaklida bo‗lib, uning eshik o‗rnini hisobga olinmasa, xona devorlari yaxlit yorug‗lik tepada qolidirilgan darchadan tushgan. Shuning uchun rasm to‗rt devorga yaxlit ishlanib aylanib ko‗rishga mo‗ljallangan panoramani eslatgan, bu yaxlitlikni eshik o‗rni to‗xtatgan xolos. Devor bo‗ylab unga yopishtirilgan holda ishlangan supa tarzidagi balandlik o‗tirish uchun mo‗ljallangan. Rassom bu yerda o‗ziga xos rassomlik badiiy yechimini topgan. Shu devor bo‗ylab ketgan supa tepasidan xuddi shu supada o‗ltirgandek odamlar tasviri ishlangan. Saroyning g‗arbiy devorida Chag‗oniyon hukmdori Turantoshning o‗sha davr odatiga ko‗ra, Samarqand ixshidi (podshohi) Varxuman huzuriga Chag‗oniyon malikalaridan birini kanizaklari bilan kuzatib borayotgan elchilari tasvirlangan. Saroyning sharqiy devorida Uzoq Sharq mamlakatlarining birida qayiqlarda dengiz suzib quruqliklarda esa yirtqich hayvonlar bilan yo‗l-yo‗lakay olishib kelayotgan mo‗g‗ul bashara elchilar guruhi kelishi tasvirlangan. Shimoliy devorda turli mamlkatlardan (Choch, Chag‗oniyon, Xitoy, Koreya, Yaponiya) kelgan elchilar Samarqand hukmdori tomonidan navbatma-navbat qabul qilish marosimi. Janubiy tomonda Samarqand hukmdori bilan a‘zolari bilan muqaddas suv Vorukasha dengizida baliq va toshbaqalar orasida cho‗milish holati tasvirlangan. Saroyning Chag‗oniyon malikasiga bag‗ishlangan kompozitsiyasi bo‗yniga katta qo‗girchoq ilingan oq filda malika undan keyin suvoriylar o‗rtasida saman ot mingan kuyov – shoh aks ettirilgan. Otliqning oq parrandalar rasmi bilan bezatilgan qizil chakmoniga qurol-aslahalar osilgan. Malikani oq otga mingan qizlar kuzatib bormoqda. Qizil ko‗ylakli, yelkasiga oq kulrang ro‗mol tashlagan, sariq lozim kiygan bejirim etikli ayol rasmi yaxshi saqlangan. Uning qo‗llarida nafis bilaguzuk. 24 Ikki tuyalarga mingan ikki kishi kelyapti. Ulardan biri qirg‗iy burun, oq yuz, ingichka mo‗ylov, qora soqolli, ikkinchsi soch-soqoli qizg‗ish, qorachadan kelgan chol. Uning katta ochilgan ko‗zlari oldinga tikilgan, yuzlari yaxshi saqlangan. Ikkovi ham serbezak kiyimda. Bellariga qilich va xanjar osilgan, qo‗llarida hassa. Tuyalarga guldor yoping‗ich yopilgan. Ular orqasida oq parrandalar kelyapti. Bundan tashqari ikki kishi tasvirlangan ular oq kiyimda, yuzlarini pasti oq ro‗mol bilan berkitib olingan. Qushlar ortida kuyov-shoh undan keyin otliqlar. Mehmonxona devori elchilar qabul qilishga bag‗ishlangan. Elchilar kiyimi bezakdor. Doiraga olingan to‗ng‗iz, tog‗ echkisi, afsonaviy qanotli mahluq tasviri shu kiyimlar bezagini tashkil etadi. Erkaklarda zirak, turli taqinchoqlar, birini qo‗lida bir parcha mato. Ikkinchisida marvarid shodasi. Oq kiyimli erkak etagida So‗g‗d tilidan yozuv bor. Mehmonxona janubiy tomonida baliq, toshbaqa, o‗rdak suzib yuribdi. Mehmonxona sharqiy qismi devorlarida sher bilan olishuv rasmi bor. Varaxsha saroy xonalaridan birining devorlarida ov manzarasi aks ettirilgan bo‗lib, har bir kompozitsiya markazida oq fil va unda o‗tirgan jangchi ko‗rsatilgan. Ba‘zida filning bosh tomonida filni boshqaruvchi (haydovchi) tasviri uchraydi. Odamlar filga ikki tomondan tashlanayotgan ikki yirtqich hayvon bilan olishmoqda. Bu hayvonlar goh leopard, goh sher, goh esa afsonaviy maxluq tarzida uchraydi. Tadqiqotchilarning fikriga ko‗ra, bu tasvirlar orqali turli rivoyat va afsonalar, shuningdek, zardushtiylik ta‘limoti bilan bog‗liq fikrlar bayon etilgan. Jumladan, Varaxsha devoriy rasmlarida aks ettirilgan fil ustidagi odamlarning turli vahshiy hayvonlar bilan jangi Avestodagi yaxshilik va yomonlik kurashi g‗oyalarini ifodalaydi, deb hisoblanadi. Devorga ishlangan bu surat kompozitsiyalar tepasida yana tasvirlar berilgan. Ularda o‗ngdan chap tomonga odimlab borayotgan hayvonlar tasviri ko‗rsatilgan. Bu tasvirlar birmuncha kichik. Afsuski, bu rasmlar bizgacha yetib kelmagan. Asosiy suratning past tomonida ham ensiz, hoshiyasifat naqsh kompozitsiyasi berilgan. Varaxsha devoriy rasmlari taxminan 7-8-asrlarga to‗g‗ri keladi va o‗zining yorqin rangi bilan ajralib turadi. Hayvonlarning yorqin sarg‗ish oltin rangdan zarg‗aldoqqacha bo‗lgan tuslanishlari, pushti rang tuslanishida ishlangan odamlar hamda oq rangdagi fil tasviri ranglari asarning umumiy koloritini belilab, uning ta‘sirchanligini oshirishga xizmat qiladi. Rasmlarda hajm yo‗q, yassi ishlangan. Rassom fazoviy kenglik, buyumlar, tasvirlanadigan qahramonlarning hajmli holda ko‗rsatishga intilmaydi. Tasvir foni zamini yaxlit dekorativ rangda, aniqrog‗i, issiq to‗q qizil rangda ishlangan, bu rang esa asosiy tasvirlangan obrazlarni hamda voqeani aniq ko‗rish imkonini beradi. Kompozitsiyada ishlatilgan chiziqlar, tasvirlanuvchi odamlar qomati tasviri nisbatlari bo‗layotgan voqeani jonli va shiddatli harakatda ekanligini his etishga ko‗maklashadi. Nozik chiziqlar ritmik, tasvirlangan odamlar gavdasi aniq va to‗g‗ri nisbatda olinishi rassomning yuksak mahoratidan dalolat beradi. VII-VIII asr devoriy rassomchiligi alebastr suvoqda ishlangan. Natijada, ishlangan rasmlar obrazlar yorqin va jarangdor ko‗rinishga ega bo‗lgan. Moviy lazur 25 singari yangi bo‗yoqlarning ishlatilishi asarning emotsional tomonini oshirgan. Yana muhim tomoni – rassom o‗z asarida fazoviy kenglikni ochishga intiladi. Unga avvalgi tasvirlanayotgan siymo(obraz)ni va uni o‗rab turgan narsalarni ishlanishiga alohida e‘tibor beradi, orqa zamin esa biror bir rang bilan tekis bo‗yaladi. Natijada, tasvirlanuvchi obraz kiyimi, buyumlarilarning o‗ziga xos boy badiiy bezagi asarning emotsional ko‗rinishini oshiradi. Yuqorida eslab o‗tilgan arfa chaluvchi yarim yalang‗och holda tasvirlangan qiz qora zaminda yanada emotsional bo‗lib ko‗ringan. Asarning qalami (qalamtasviri, chiziqli konstruktiv tizmi, obrazni ajratib turuvchi kontur chizig‗i) ham o‗tkir. Tasvirdagi aniq va musiqaviy chiziqlar odam qomatini bo‗rttirib ko‗rsatishdan tashqari, yanada ta‘sirchan bo‗lishiga xizmat qiladi. Devoriy rassomlik va monumental haykaltaroshlikning xususiyati mazmuni ham shu me‘morchilik bilan bog‗liq holda o‗zgarib yakunlanadi. Endilikda antik mavzular kamayib suvoriylar jasoratini kuylovchi romantik kompozitsiya va muhim tarixiy voqea va hodisalar bilan bog‗liq mavzular monumental san‘atda keng o‗rinni egallay boshladi. Eng muhimi shundaki, eron-sosoniy va ko‗chmanchi turkiy xalqlar madaniyati va san‘ati bilan bog‗liq turlari hamma san‘at plastikasini asta yassi- dekorativ bezakka o‗ta boshladi. Bu bilan u keyingi naqqoshlik madaniyati va san‘atining yetakchiligi uchun zamin yarata bordi. Haykaltaroshlik Turk xokonligi davrida dumoloq va relyef ko‗rinishlari rivojda bo‗lib, rassomlik madaniyati va san‘ati bilan bir qatorda yetuklikka erishdi. Mayda haykaltaroshlik, kulolchilik va zargarlik orasida ham yutuqlar qo‗lga kiritildi. Koroplasika – ma‘budalar haykalini yasash va ularga topinish ham keng tarqaldi. Samarqand, Buxoro, Naxshab va Toxaristondan topilgan shunday haykallar bir-biridan kiyimi, ko‗rinishi bilan ajralib turadi. Ular ko‗p va xilma-xil. Mahobatli haykal va relyeflar ham shu davrda ijtimoiy hayotda muhim o‗rinni egallab, ular ibodatxonada friz tarzida xona devorining tepa qismida, dumaloq yoki janrli kompozitsiya sifatida taxmon-tokchalarga yoki bo‗lmasa maxsus tagliklarga o‗rnatilgan bo‗lgan. Bu holni XX asrning 30-50-yillarida arxeologik qazilmalar payti topilgan haykaltaroshlik namunalarida ham ko‗rish mumkin. Panjikent, Quva, So‗g‗d madaniyati va san‘atida yog‗och o‗ymakorligi va haykaltaroshligi o‗ziga xos yo‗nalishda mavjud bo‗lgan. Yog‗och o‗ymakorligida murakkab naqsh kompozitsiyalari ishlangan. Ularda borliq unsurlari, qush va hayvonlar, odam haykallari uchraydi, hatto dumaloq haykallar ham yog‗ochdan yo‗nib ishlanganligi shu davr madaniy hayotining birmuncha jonli bo‗lganligini ko‗rsatadi. So‗g‗d haykaltaroshligi nafaqat xonalarni bezashda, balki bevosita ibodatxonalarda ham keng foydalanilgan. Bunga Zarafshondan topilgan yog‗ochdan ishlangan haykal misol bo‗la oladi. Umuman, shuni aytish kerakki, arablar kelgunga qadar So‗g‗d, Xorazm, Ustrushonada olov uylari bilan birga xudo uylari – xudo- sanam ibodatxonalari mavjud bo‗lgan. Boshida nur taratayotgan aylana chambar, belida belbog‗, xanjar va qilich qilib haykal ishlangan. Haykal yog‗ochdan yasalgan. U ma‘lum qonun asosida ishlangan va yig‗ilgan, ya‘ni qo‗llar alohida ishlanib keyin ulangan. Ilk o‗rta asrga oid bu yodgorlik So‗g‗d, umuman, Markaziy Osiyodagi Iloh, 26 Xudo, ma‘bud sanamning namunasi bo‗lib Xudo Mitra, Axuramazda haykali hisoblanadi. Sharqshunos olim V.V.Bartoldning fikriga ko‗ra, sanamlar yunoncha siymo, o‗xshash zardushtiylik ta‘limotida muhim o‗rinni egallagan. Ular odam yoki hayvon shaklida ishlangan va shaharlarda o‗rnatilgan. Uning balandligi 5 m. yaqin bo‗lib oltindan yasalgan. Samarqand yaqinidagi Chelakda o‗rnatilgan oltin haykal mashhur bo‗lgan. Xitoy manbalarida ko‗rsatilishicha, bu sanamga sig‗inish uchun uzoq-uzoqlardan odamlar ko‗rish uchun kelishgan. Bu sanam rivoyat qilinishicha, odamlarni yomon ko‗zdan saqlagan. Sanamlar ibodatxona ichida ham o‗rnatilagn. Jumladan, Buxoro ibodatxonalarida shunday sanamlar bo‗lgan. Quvada (Farg‗ona) arxeologik qazish ishlari olib borilganida, bu yerdan buddizm bilan bog‗liq bo‗lgan ibodatxona qoldiqlari ochildi. Bu arxeologik qazilma o‗rganilganida, shu joyda buddaviylar ibodatxonasi mavjud bo‗lganligi va u ikki xonadan iborat ekanligi aniqlandi. Ularning har biriga alohida kirish eshigi bo‗lib xonalardan biri ayvon tipida, unga kiraverishda katta otlar va katta sersoqol ma‘bud tasviri o‗rnatilgan. Ma‘budning peshonasi tepasida odam bosh suyagi shakli bog‗liq holda ishlangan. Haykal nihoyatda shijoatda jo‗shqin va vajohat bilan yon tomonga qarab turgan payti ko‗rsatilgan. Ikkinchi xona ham haykallar bilan bezatilgan bo‗lib ularning bizgacha faqat parchalari yetib kelgan. Ayniqsa, Budda haykalining saqlanib qolgan bosh qismi xarakterli. Unda dumaloq yuzli Budda boshining peshonasida qo‗shimcha ko‗z tasviri ishlangan bo‗lib, u hamma narsani ko‗radigan va biladigan Buddaning ilohiyligini ta‘kidlaydi. Haykal qunt bilan ishlangan uning tanasi, yuzi nafis ishlanilishiga e‘tibor berilgan, badani qo‗ng‗iroqli zarjiyaklar bilan bezatilgan, kiyimlari erkin ko‗k va boshqa har xil ranglar bilan pardozlangan bo‗lgan. Budda haykali xonaning to‗rida taxtda o‗tirgan holda ishlangan bo‗lgan. Ibodatxona arablar tomonidan yoqib yuborilgan, haykal esa buzib tashlangan. Haykalda saqlanib qolgan qilich izlari shundan dalolat beradir. V-VII asrlarda amaliy bezak madaniyati va san‘ati ham nihoyatda rivojlandi. Kandakorlik, badiiy to‗qimachilik, kitobat madaniyati va san‘atida betakror asarlar yaratildi. Inkrustatsiya uslubida kitob muqovalari tayyorlandi, qadama toshli oyoq kiyimlar ishalandi. Bu yodgorliklar haqida zamondoshlarning, tarixchilarning yozib qoldirgan xotiralari ma‘lumot beradi. Arab qo‗shinlari Buxoroda bo‗lganlarida xotun podshohning oyog‗idagi qadama toshli etigini ko‗rib hayron bo‗lib qolganliklari tarixchilar asarlarida uchraydi. Usturshona hokimi qimmatbaho, javohirlar bilan bezatilgan ajdodlarining g‗ayridiniy kitoblarini kimxoblarga o‗rab asragani uchun xiyonatda ayblangan. VIII asrda Samarqand qog‗oz ishlab chiqish borasida mashhur bo‗lib, qog‗oz jahon bozorida yuqori baholangan. Markaziy Osiyo Sharqda muhim madaniyat o‗chog‗i bo‗lib, uning shu davr madaniyati va san‘ati badiiy tafakkurining yuksak ko‗rinishi va mustaqil yo‗nalishidir. Bu san‘at o‗zida davr ruhi, badiiy did va qarashlarini ifodaladi. Bu san‘at Sharq va G‗arb an‘analari zamirida yuzaga kelgan bo‗lsa ham, lekin uning asosini mahalliy san‘at, uning asosi bo‗lgan xalq ijodi tashkil etadi. San‘atkorlarning 27 yuksak mahorati, davr ruhi va nafasini his eta olishi va shu tuyg‗ulari ifodalab bo‗lmas asarlar yaratdilar. Shu bilan birga, Markaziy Osiyo, uning ajralmas qismi bo‗lgan O‗zbekiston hududida mavjud bo‗lgan san‘at o‗tmish madaniyati va san‘ati an‘analariga yakun yasab yangi davr madaniyati va san‘atiga yo‗l ochdi. Yüklə 1,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|