Samarqand davlat universiteti
Yüklə 1,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
5 1-Mavzu: Qadimgi davr madaniyati va san’atining taraqqiyot bosqichlari Reja: 1. Ibtidoiy davr san‘ati 2. Antik davrda madaniyati va san‘ati 3. Kushonlar davri madaniyati va san‘ati Tayanch iboralar: Zarautsoy, Saymalitosh, Ko‗hitang, Sarazm, Sopollitepa, Jarqo‗ton, Afrosiyob, Oybuyirqal‘a, Tuproqqal‘a, Jonbosqal‘a, ellinizm madaniyati, antik madaniyat, sinkritik madaniyat, buddizm, haykaltaroshlik, yozuv madaniyati, Kushon madaniyati, eski Termiz. O‗zbekiston hududida qadimiy ibtidoiy madaniyat tosh asrining ilk bosqichiga borib taqaladi va bu madaniyat oddiy mehnat qurollari – toshdan ishlangan chopqichlar sifatida paydo bo‗lgan. Tosh asrining yuqori bosqichiga kelib hozirgi zamon odam qiyofasi shakllandi, odamlar tabiiy g‗orlarni o‗zlashtira boshladilar, hayvonlar terisidan kiyimlar tayyorladi. Ular endilikda toshdan tashqari suyak, yog‗ochdan o‗zlari uchun kerakli buyumlarni yarata boshladilar, bigizlar paydo bo‗ldi. Bu davrga kelib olovning ixtiro etilishi odamlar jamoasini birlashishiga olib keldi. Odamlar yashaydigan joylarda esa mehnat qurollari yasaydigan ustaxonalar paydo bo‗la boshladi. Rassomlik, haykaltaroshlik, me‘morchilikning dastlabki ko‗rinishlari shakllana boshladi. Ibtidoiy odamlar o‗z mehnat va ov qurollarga, kundalik turmushda ishlatadigan buyumlarga turli belgi va chiziqlar chizib ularni go‗zalligini orttira boshladilar, o‗zlari uchun bezak-taqinchoqlar yaratishga harakat qilganlar. Obishir (Farg‗ona), Machoy g‗ori (Boysun)dan topilgan suyak bigizlar, turli taqinchoq-marjonlar, shuningdek ayol haykallari shu davr kishilari ―nafosati‖ dalilidir. Tosh asrining dastlabki rasmlari qoya tosh yuzalari, g‗or devor va shiplariga, suyak yuzalariga ishlangan. Ularda turli hayvon va qushlar tasvirini aks ettirilgan. O‗zbekiston hududida shunday tasvirlar Toshkent, Surxondaryo, Farg‗ona, Jizzax, Sirdaryo viloyatlarida saqlanib qolgan. Tasvirlar chaqa qilish (ya‘ni qattiq tosh bilan urib yuzada chuqurchalar hosil qilish), qattiq qurol bilan yuzani tirnash yoki chizish yo‗li yoki tabiiy bo‗yoqlar (rangli tuproqlar)ni mol yog‗i bilan aralashtirish asosida yuzalarga rasmlar ishlangan. Obirahmat, Xo‗jakent (Toshkent), Suratsoy, Saymalitosh (Farg‗ona), Zarautsoy (Surxondaryo), Takatosh (Jizzax) rasmlari mashhur. Zarautsoy rasmlarining boshlanishi paleolit davrining so‗nggi bosqichiga to‗g‗ri keladi. Dastlabki rasmlar alohida yoki bir necha hayvon tasviri ishlangan. Ibtidoiy rassom bu ishlarda o‗zini kuzatuvchan va ko‗rgan narsasini imkoniyati bo‗yicha to‗liq aks ettirishga intilgani holda juda oddiy va sodda shakllardan foydalanadi. Rassom hayvonlardan buqani xususiyatlarini yaxshi his etgan, ularning qudrati, kuchi va harakatdagi vaqtini ishonarli hamda haqqoniy tasvirlagan. Zarautsoy rasmlaridan ―Ov 6 qilish‖ kompozitsiyasi birmuncha murakkab, mazmuni esa davr kishilari hayoti, yashash tarzi va fikr yuritish qobiliyatini namoyish etadi. Odamlar kuchli hayvonlarni ov qilishda o‗zlari uchun nafaqat kamon balki, himoyalanish, hayvon psixologiyasini bilgan holda uning oldiga niqobda yashirinib borishi mumkinligini ko‗rsatadi. Odamlar somondan pichan g‗aramini eslatuvchi niqob yasab olganliklari ularni hayvon oldiga yaqin borish imkoniyatini bergan. Ovchilarning ko‗rinib turgan oyoqlari esa ularning harakatini ko‗rsatsa, itlarning oldinga tashlangan oyoqlari shu harakatni yanada kuchaytiradi. Kompozitsiyada tasvirlangan buqa (novvos) xotirjam, baquvvat, lekin ziyrak o‗z yemishi bilan band. Bir qarashda sodda, oddiy bo‗lgan ana shu ibtidoiy san‘at davr mohiyati, inson tafakkuri rivojini bilishda nihoyatda katta ahamiyatli ekanliligi bilan qimmatlidir. Ijtimoiy hayotga keng ko‗lamda mis va bronzani kirib kelishi ishlab chiqarish vositalarining murakkablashishiga, kishilarning turmush kechirish imkoniyatlarini boyitishga olib keldi. Inson ma‘naviy jihatdan rivojlanishining yangi pog‗onasiga ko‗tarildi. Doston, xalq og‗zaki ijodi, qo‗shiqchilik, tasviriy amaliy san‘atning turli ko‗rinishlari rivojlandi. Me‘morchilik madaniyati va san‘ati, uning mahobatli turlari endilikda davr mohiyatini aks ettiruvchi san‘at turlarining yetakchi ko‗rinishiga aylandi. Bu rivojlanish odamlarning diniy tushuncha, o‗tganlar ruhi bilan bog‗liq holda bordi. Bu davr rassomchiligida hamon hayvonlar tasviri asosiy o‗rinni egallaydi va ular sharpa sifat holda tasvirlangan. Bunday rasmlar Toshkent viloyatining Xo‗jakent qoyalarida saqlanib qolgan. Bu davr haykaltaroshligi o‗zining rangbarangligi bilan xarakterlanadi, tosh, marmar, suyakdan haykallar ishlash, metall- bronza, oltindan haykallar quyish, loyni kuydirib terrakota haykallar ishlash jarayoni keng tus oldi. Alohida bosh haykali, janrli kompozitsiya, turgan holdagi haykallar shu davrda ishlangan. Ko‗pgina haykallarning yuzaga kelishi davr taqozosi, shu davr badiiy madaniyatining yangi ravnaqi edi. Chunki quyma haykal yasash haykaltaroshdan o‗z g‗oyasini amalga oshirishda qator jarayonlarni amalga oshirish, dastlab g‗oyani materiallashtirish, ya‘ni shaklini yasab olish, so‗ng undan qolip olish va shundan keyingina qolipga kerakli metallni (bronza, oltin, mis) eritib quyish va nihoyat uni qolipdan chiqarib ishlov berish jarayonini ijodkordan aqliy ham jismoniy kuch talab etar edi. Shunday jarayonda amalga oshirilgan ko‗pgina buyum va haykallar bizgacha yetib kelgan Farg‗ona quyma topilmalar ichida ko‗proq amaliy bezak buyumlar keng o‗rinni egallaydi. Farg‗ona vodiysining Haq qishlog‗idan 1899-yili bir qancha bronza va kumushdan ishlangan buyumlar topildi. Shular ichida sigir sog‗ayotgan ayol haykali ishlangan to‗g‗nog‗ich muhim ahamiyat kasb etadi. Unda to‗g‗nog‗ich tepa qismida sigir sog‗ayotgan ayol tasvirlangan bo‗lib, sigir esa o‗z buzoqchasini erkalayotgani tasvirlangan. Bronza davrida toshga ishlov berish, tosh, marmardan haykal yasash madaniyati va san‘ati ham rivojlandi. Farg‗ona vodiysidan topilgan, jumladan, qora toshdan ishlangan ikki boshli ilon tasviri bo‗lgan tumor mil. avv. II ming yillikda ishlangan 7 deb taxmin qilinadi. Unda tosh sathi yaxshi ishlov berilgan silliq tanada oq chuqurchalar bo‗lib ularga oqish gips bilan ishlov berilgan, ko‗z va tishlari inkrustatsiya uslubida ishlangan va qimmat baho toshlar bilan to‗ldirilgan bo‗lishi mumkin. Marmardan ishlangan ―Qayiqdagi buqa‖, toshbaqa haykali, toshdan yasalgan erkak boshi haykali davr haykaltaroshlik namunasi sifatida e‘tiborga loyiq. Mil. avv. I ming yillikda janubiy O‗zbekistonning Mirshodi manzilidan topilgan qora toshdan ishlangan erkak boshi haykalida qattiq materialga ishlov berilib, katta shakllarda odam boshi xususiyatlarini ko‗rsatishga muyassar bo‗lgan. Bu davr sopol haykaltaroshligi – terrakotada betakror haykallar ishlandi. Odam, hayvon, qushlar, turli hayotiy voqealar shu haykallarda o‗z aksini topgan. O‗zbekistonning janubidan topilgan yodgorliklar ichida aravalar shaklining uchrashi shundan dalolat beradi. Markaziy Osiyo madaniyati va san‘ati tarixida mayda haykaltaroshlik, uning sopol haykaltaroshligi (terrakota) o‗ziga xos rivojlangan. Bu haykallar o‗z badiiy yechimi, kompozitsion holati va mavzusi bilan boshqa xalqlarning madaniyati va san‘atidan farqlanib turgan. Ayollar haykallarini ishlanish uslubi xarakterli bo‗lib, ular tasvirlanganda ikki qo‗li ko‗krak oldida yoki qo‗lsiz yasalib beldan pastki tomon kengaytirilgan holda ko‗rsatilgan, ayollar haykalining ikkinchi xili bir qo‗li ko‗kragi oldida, ikkinchisi pastga tushirilgan holda tasvirlangan. So‗g‗dda shunday haykallar ko‗plab ishlangan. Haykaltaroshlikning yana bir turi bu sopol idishlarga ishlangan odam va hayvonlarning shakllaridir. Relyef madaniyati va san‘ati keng o‗rinni egallab amaliy san‘at buyumlarini bezash ishlarida keng ishlatilgan. Turli ko‗za, xum kabi buyumlarning band va ayrim bo‗limlari hayvonlar, masalan qo‗y, sher shakliga o‗xshatib yasalgan. Muhr yuzasiga turli hayvon va parrandalar bo‗rtma tasviri ishlanishi ham haykaltaroshlik madaniyati va san‘ati turi va imkoniyatlarining kengligidan dalolat beradi. O‗zbekiston janubidan burgut, ilon, arslon tasviri tushirilgan muhrlar topilgan. Albatta, bu yodgorliklar bizga parchalarda yetib kelgan, lekin, ana shu parchalarning o‗zi san‘atkorning mahorati, davr g‗oyaviy-siyosiy holati haqida hikoya qiladi. Burgut, turli qushlar, yo‗lbars, sher bo‗rtma tasviri tushirilgan muhr parchalari shuning uchun ham qimmatlidir. Asta voqelikni keng qamrovli shartli shakllarda tasvir etish yanada ortdi. Xatirchi tumani Burgansoy rasmlari (mil. avv. II minginchi yillardan boshlanib, mil. avv. VI-I asrlargacha davom etgan) soya shaklida o‗yib ishlangan. Hayvonlar tasviri – tuya, ot, buqa, to‗ngiz, sher, bo‗ri, ov manzarasi hayotiy lavhalar ham Burgansoy rasmlari mazmunini tashkil etadi. Sulton Uvays tog‗ining shimoli-g‗arbiy etaklarida joylashgan qumtepalar Chilpik, Qoratepa va Beshtepadagi qoyatoshlar yuzasi nihoyatda turli-tuman rasmlar, aniqrog‗i o‗yma belgilar bilan qoplangan. Surxondaryo, Farg‗ona, Samarqand, Jizzax, Toshkent, Xorazm viloyatlarida shu davrlarga mansub yodgorliklardan Boysun, Termiz tumanlari, Angren va Chirchiq vohalari manzillari bir muncha keng o‗rganilgan. Bu tasviriy va amaliy – bezak madaniyati va san‘ati yodgorliklari, 8 me‘morchilik majmualarini o‗z ishlanish uslubi tarixi (rejasi) bilan betakror san‘at asari sifatida e‘tirof etish mumkin. O‗rganilayotgan davr haqida gapirilganda rassomlik madaniyati va san‘atiga alohida to‗xtalish zarur. Chunki bu san‘atda avvalgi davr an‘analari yanada rivojlanganligini, mavzu kengayib kishilar hayotidagi o‗zgarishlar xususiyatlarini ko‗rish mumkin. Bu rasmlarning ko‗pchiligiga xususiyat, voqelikni umumlashma shartli shakllarda soddalashtirilganligida ko‗rinadi. Bu rasmlarda yovvoyi hayvonlar bilan birga ko‗plab uy hayvonlari tasvirini ham ko‗ramiz. Tog‗ echkilari, arxarlar, kiyiklarning alohida yoki to‗dada paytdagi ko‗rinishi aks ettirilgan tasvirlar sodda bo‗lishiga qaramay, hayvonlarga xos xususiyatlar, ularning gavda (tana) tuzilishi nisbatlari hamda hayvonlarning xatti- harakati nihoyatda jonli va ifodali ishlangan. Shu o‗rinda Toshkent yaqinidagi Xo‗jakent qoya rasmlar, Farg‗onadagi Ayrimach tog‗ suratlari, O‗sh (Qirg‗iziston Respublikasi) yaqinidagi Surat-tosh rasmlarining muhimligini qayd qilish kerak. Mil. avv. II ming yillikda Surxondaryoning Sherobod daryosi havzasi, Qizilsuv, Bandixon soylari atrofida shakllangan madaniyat O‗zbekiston tarixida muhim o‗rinni egallaydi. Qadimgi dehqonchilik madaniyati markazlaridan Sopollitepa va Jarqo‗ton manzilgohlari ushbu madaniyat xususiyatlarini o‗rganishda muhim o‗rin egallaydi. Sopollitepa madaniyati katta qishloq jamoasi tarzida qurilgan bo‗lib uning ichida turarjoylar, xo‗jalik va hunarmandlik, diniy qurilmalar mavjud bo‗lgan va ular ko‗chalar bilan bir-biridan ajratilgan. Sopollitepa jamoasi sodda dehqonchilik bilan shug‗ullangan va sun‘iy sug‗orish ishlarini yo‗lga qo‗yilgan. Qo‗rg‗on ichida kulolchilik ustaxonasida xo‗jalik uchun zarur bo‗lgan idishlar ishlab chiqarilgan. Ushbu madaniyatda san‘at, ayniqsa, kulolchilik va metall quyish (bronza nazarda tutiladi) yuqori bo‗lgan. Turli ko‗zgu va uy anjomlar badiiy bo‗lishiga rassom katta e‘tibor bergan. Sopol ko‗zalarning bandlari odam shaklini eslatuvchi haykallar bilan bezatilgan bo‗lgan. Bu yerda bronzadan turli kosmetika uchun idishlar ishlab chiqarilgan. Sopollitepadan topilgan kulolchilik yodgorliklari, sopol idishlari deyarli bezaksiz va o‗z shakli rangbarangligi, nisbatlarining o‗ziga xos nafisligi hamda loydan nozik, yupqa va yengil idishlar yarata olish xususiyati shu davr ustalarining yuksak mahorati, sopolsozlik texnologiyasini chuqur o‗zlashtirganliklaridan dalolat beradi. Farg‗ona vodiysining Chust manzilgohida ham mil.avv. II ming yillikda o‗ziga xos madaniyat shakllangan va o‗tov tipidagi uylar qurilgan. Qurilishda loy ishlatilgan, odamlar yashaydigan manzillar atrofi qalin devor bilan aylantirib o‗rab chiqilgan. Kulolchilik rivojlangan bo‗lib, ko‗za, kosa, xum kabi sopol idishlar ishlanib ularning yuzasiga qora bo‗yoqda sodda geometrik naqshlar bilan ishlangan. Ayrim sopol idishlar yuzasiga naqshlar o‗yib yoki qirib (tirnab) ishlangan. Xorazmning Tozabag‗yob, Suvyorg‗on, Amirobod madaniyatida sopol buyumlar yuzasini sir (glazur) bilan qoplash boshlanganligini ko‗rish mumkin. Tasviriy san‘atda borliqni - qush, hayvon va boshqa jonivorlarni o‗ziga o‗xshatib ishlashdan ko‗ra, ko‗proq shartli shakllarda tasvirlash jarayoni ilk temir davriga kelib yanada 9 ortdi. Inson abstrakt fikr yuritish, tasavvur qilish va ularni tasvirlash, inson tafakkurining rivojlanishi badiiy ijod rivojining boshlanish yo‗lini ocha bordi. Shuni ta‘kidlash kerakki, inson tafakkuri rivoji abstrakt fikr yuritish bilan bog‗liq. Abstrakt fikr yuritish, san‘atning boshqa turlarini, jumladan, naqsh madaniyati va san‘ati rivojida muhim bo‗ldi, haykaltaroshlik madaniyati va san‘ati imkoniyatlarini oshirdi. Markaziy Osiyoda diniy tushunchalarning rivojlanishi, diniy e‘tiqod va tushunchalar tarixiga to‗xtaladigan bo‗lsak, u bizni uzoq o‗tmishga yetaklaydi. Ibtidoiy davrda diniy tushunchalar magiya, totemizm, animizm tasavvurlari paydo bo‗lgan. Diniy tasavvurlar, o‗lganlar ruhi tushunchalari aniq ashyoviy dalillarda o‗z aksini topgan. Teshiktosh g‗oridan arxeologlar turli tosh qurollar bilan birga chamasi 8-9 yoshli o‗g‗il bolaning suyak qoldiqlari va uning atrofiga aylantirib qo‗yib chiqilgan tog‗ echkisi shohlarining topilishi muhim voqea bo‗ldi. Bu topilma Markaziy Osiyoda juda qadim davrlardayoq dafn marosimi va u bilan bog‗liq diniy tushunchalar shakllana boshlaganidan dalolat beradi. O‗lgan odam yoniga turli buyumlar qo‗yish, marhum ko‗milganda uning yoniga hayotlik vaqtida ishlatgan, sevgan buyumlarini ham birga qo‗shib ko‗mish odati jamiyat rivojlanib borgani sari murakablashgan. Diniy tushunchalarni keng mushohadali falsafiy tus olib ko‗p dinlilik va ko‗p xudoga sajda qilish, asta-sekin yakka ilohga sajda qilishga aylana bordi. Yangi-yangi dinlar yuzaga kela bordi. Ana shunday yirik dinlardan biri Zardushtiylik dini edi. Mil. avv. VII asrda shakllangan bu diniy ta‘limot odamlarning turmush tarzi, urf-odatiga ta‘sir etdi, san‘at va madaniyatning xarakterida o‗z ifodasini topdi. Zardushtiylik bilan bog‗lik me‘morchilik majmualari, odamlar yurish-turish, kiyinishda din talabi va ta‘siri bo‗ldi. Zardushtiylik dini me‘morchilik, amaliy va tasviriy san‘atda ham o‗z aksini topgan. Zardusht diniga binoan suv, havo, yer, olov muqaddas bo‗lib, olov esa tozalovchi, poklovchi ilohiy kuch hisoblangan. Ana shu otashparastlik dini uchun muqqadas olov uylar qurilgan. Bu uylarda olov doim yonib turishi uchun uni qo‗riqlab, yaxshi hid tarqatuvchi giyohlar tashlab turishgan. Olov uylari- ibodatxonalar qurilishi, uning ichki bezagi, marosim bilan bog‗liq turli buyum va anjomlar ishlandi. Samarqand yaqinida ochilgan arxeologik topilma asosida yaratilgan, aniqrog‗i ishlab chiqilgan olov uyi ko‗rinishi teppaga kichrayib boruvchi to‗rtburchak shakllardan tashkil topgan bo‗lib, uning tepasida tutun chiqishi ko‗rsatilib, uning ichki xonasida muqaddas olov yonib turganligini bildiradi. Har bir shahar va qishloqda shunday olov uylari bo‗lib, ularda muqaddas olov saqlangan. Jarqo‗tondan topilgan olov uyi shularning dastlabkisidir. Bu ibodatxona zardushtiylik dini arafasida qurilgan deb hisoblanadi. Xorazmdagi Jonbosqal‘a, Buxoro, Samarqanddan topilgan olov uylari qoldiqlari ham yuqoridagi fikrni isbotlaydi. Zardushtiylik ta‘limotiga ko‗ra, odamlar o‗lgandan keyin uning jasadini yerga ko‗mish gunoh hisoblangan. Shuning uchun odam o‗lgandan keyin uning jasadini maxsus tepalikka olib borib qo‗yishgan. Bu tepalik odamlar yashaydiga joydan 10 uzoqda joylashgan bo‗lib, tepalikda esa turli itlar, burgut, yovvoyi qushlar odam go‗shtini yeb uni suyakdan ajratib bergan. Yomg‗ir esa suyakni yanada tozalagan. Quyosh esa uni obdon quritgan. Shundan so‗ng tepalik atrofida yashovchi odamlar suyaklarni yig‗ib, sopoldan yasalgan idishchalarga solib, ko‗p hollarda marhumning o‗z uyiga ko‗milgan. Bu idishlarni ostadonlar yoki ossuariylar deb atashgan. Ostadonlar shakli turli-tuman bo‗lib, asosi to‗rtburchak shaklida, qopqog‗i esa turli shakllarda, hatto odam boshi yoki qomati shaklida xumga o‗xshatib, ba‘zan o‗tirgan odam shaklida yasalgan. Ostadonlarning yuzlariga esa bo‗rtma tasvirlar ishlangan yoki rasm chizilgan. Bu tasvirlarda o‗sha davrlardagi odamlar urf-odati, a‘za tutish voqealari aks ettirilgan. Bunday ostadonlardan biri Samarqand viloyatidagi Mullaqo‗rg‗onda ochilgan. Bu ostadonning tashqi tomonida bo‗rtma tasvir bo‗lib, unda yonib turgan olovga ikki tomondan odamlar o‗tin, yoqimli hid tarqatadigan giyohlar tashlab turgan vaqti tasvirlangan. Ular og‗izlarini maxsus bog‗lagich bilan berkitib olganlar, chunki olov muqaddas, unga hatto odamning nafasi ham tegmasligi kerak. Olovning alangalari chiroyli va tartibli qilib ishlangan shakli, keyinchalik bezak madaniyati va san‘atida keng ishlatila boshlangan. Oqtepa (Toshkent) yodgorligi ham shu davrning muhim yodgorligidir. Burchaklari minoralarga ega bo‗lgan bu qo‗rg‗on ikki qavatli bo‗lib, uning, asosan, burchaklaridagi xona va tokchalarining usti berk bo‗lgan. Bu ibodatxona shahardan tashqarida bo‗lib, katta marosim va tantanalar uchun foydalanilgan. Bu ibodatxona VIII asrda arablar yurishidan keyin tashlandiq xolga kelgan bo‗lsa ham, otashparastlar bu yerdan uzoq foydalanishgan va ostadonsiz dafn marosimlari o‗tkazilgan. Zardushtiylik dini jahon dinlarining qadimiysi bo‗lib, ming yildan ortiq vaqt mobaynida ko‗pgina Sharq xalqlarining asosiy dinlari bo‗lib keldi. Markaziy Osiyo, Eron, Ozarbayjon xalqlari islom diniga qadar shu dinga e‘tiqod qildilar. Hatto, islom kirib kelgandan keyin ham bu din uzoq vaqt mavqeyini saqlab kelgan. Mil. avv. V asrdan boshlab bir qator shaharlar paydo bo‗ldi, hunarmandchilik rivojlandi va shaharsozlikda silijish ro‗y berdi. Eski shaharlar qaytadan tiklandi, yangi shaharlar vujudga kela boshladi. Baqtra, Aorn, Kiropol, Nautaka, Maroqand, Ko‗zaliqir, Erkqal‘a, Qal‘aliqir shu davr yodgorliklaridandir. Ko‗zaliqir qal‘asi ko‗proq uchburchakka yaqin bo‗lib, uning maydoni qalin devor bilan o‗rab chiqilgan. Qal‘aliqir qal‘asi reja asosida ishlangan. Uning to‗rtburchak maydonini qalin devor bilan mustahkamlangan. Mil. avv. VI-IV asr Markaziy Osiyo me‘morchiligi haqida Ko‗zaliqir, Qal‘aliqir, Erkqal‘a me‘morchilik ansambllarining qoldiqlari taassurot beradi. Bu me‘morchilik ansambllari avvalgi davr an‘analarini davom ettirish asosida yuzaga kelgan. Ular qalin devor bilan o‗rab chiqilgan, darvoza va minoralari mavjud bo‗lgan. Qal‘alarning markazida sun‘iy tepalik bo‗lib, unda saroy yoki ibodatxona joylashgan. Saroylar uchun ishlatilgan ustunlar ko‗p hollarda kapitellar bilan tugallangan. Ushbu me‘morchilik namunalarining ilk namunasi Xorazmdagi Qal‘aliqir saroy qoldiqlaridir. Saroyning asosiy qismi kvadratga yaqin bo‗lib (75X80 11 m) unga sharq va janubdan hovlilar tutashgan. Shu hovlilarning so‗nggisida binoga kirish uchun mo‗ljallangan asosiy darvoza bo‗lgan. Saroy xonalari esa, odatda, ichki ikki hovli atrofida joylashgan. Saroy tomlari tekis qilib yopilgan. Ustunlar uzun to‗sinlarga mustahkamlik bergan va tayanch vazifasini o‗tagan. Bino ustunlari tepaga kichrayib boruvchi to‗rtburchak va aylanalardan tashkil topgan tagkursiga o‗rnatilgan bo‗lgan va ular toshlardan ishlangan. Ustunlar esa yog‗ochdan ishlangan bo‗lib, uning kapiteli haykalga o‗xshatib ahamoniylar kapitellaridan andoza olingan holda ishlangan. Bu davrda binolarni rejalashtirib qurish, uni haykal va haykalchalar bilan bezash odati yoyildi. Xorazmdan topilgan kapitel o‗z xarakteri jihatidan ahamoniylarning Persepol va Suza saroylarida qo‗llanilgan kapitellardagi uslub – ikki tomonga qarab turgan buqa boshi(Suza kapiteli)ga o‗xshab ketadi. Qal‘aliqir saroy rejasi va ko‗rinishi, ustunlarning xarakteri bevosita Ahamoniylar me‘morchiligini eslatadi. Yüklə 1,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|