Sana: “ ” Biologiya fani Sinf: 10-A10-B10

5-rasm. Moddalar almashinuvi bosqichlari

Yangi mavzuni mustahkamlash

Savol va topshiriqlar:

1. 
   Moddalar almashinuvi jarayonining mohiyati nimada?
   
2. 
   Moddalar almashinuvining hujayradagi funksiyasini tushuntiring.
   
3. 
   Glikoliz bosqichida bo‘lib o‘tadigan jarayonlarni tushuntiring.
   
4. 
   Kislorodli parchalanish bosqichidagi reaksiyalarni tushuntiring.
   
5. 
   Plastik almashinuv bilan energiya almashinuvi bir-biri bilan bog‘liqligini izohlang.
   

Mustaqil bajarish uchun topshiriqlar:

1-topshiriq.Nafas olish jarayoni bosqichlariga mos ravishda «+» belgisini qo‘ying.

T/r	Xos xususiyatlar	Nafas olish jarayoni bosqichlari
		I	II	III
1	Mitoxondriyalarda sodir bo‘ladi
2	Hujayradan tashqarida sodir bo‘ladi
3	Sitoplazmada sodir bo‘ladi
4	ATFga to‘planadigan energiya miqdori 0 kJ
5	Sintezlanadigan ATF miqdori 2 ta
6	Sintezlanadigan ATF miqdori 36 ta
7	Aerob sharoitda sodir bo‘ladi
8	Anerob sharoitda sodir bo‘ladi
9	Amilaza, pepsin, lipaza fermentlari ishtirokida kechadi
10	Glukozaning parchalanishi hisobiga boradi
11	Sut kislotaning parchalanishi hisobiga boradi
12	Biopolimerlar monomerlarga parchalanadi
13	Ajralgan energiyaning 100% i issiqlik tarzida tarqaladi
14	Sut kislota hosil bo‘ladi
15	H2O va CO2 hosil bo‘ladi

Uyga vazifa:Mavzuni o`qib o`rganib kelish _________________________

Foydalanilgan adabiyotlar:10-sinf darsligi, vaqo`shmcha adabiyotlar.

Fan o`qituvchisi______________________________________________

O’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari: ________________________

Sana:________“___” Biologiya fani Sinf: 10-^A10-^B10-^V
10- Mavzu: Plastik almashinuv. 9 -§
I.Darsning maqsadi:

a) ta’limiy: o`quvchilarga oqsillar biosintezi haqida umumiy ma`lumotlar berish.

b) tarbiyaviy: o`quvchilarning biologiya faniga bo`lgan qiziqishlarini oshirish,ekologik, axloqiy tarbiya berish.

v) rivojlantiruvchi: O`quvchilarning darslik va qo`shimcha adabiyotlar ustida mustaqil ishlash ko`nikmalarini rivojlantirish.

d)shakllantiriladigan tayanch va fanga oid kompetensiyalar: Tk-1, Tk-2, Tk-3, Tk-4, Tk-5, Tk-6, Xk-1, Xk-3
II.Darsning turi:Amaliy, nazariy, aralash, noan`aviy, ananaviy.

III.Darsning usuli: .Aqliy hujum, savol-javob, guruhlarda ishlash.

IV.Darsning jihozi:Darslik ,ko’rgazmali qurollar.

V.Didaktik jihoz:Tarqatma materiallar, slaydlar ,bukletlar.

VI.Texnik jihoz:Kadoskop,kompyuter, flepchat doska.

VII.Darsuchun talab etiladigan vaqt:45 minut:
Darsning texnologik xaritasi:

Dars bosqichlari	Vaqt
Tashkiliy qism.
Yangi mavzuni boshlashga hozirlik
Yangi mavzuni yoritish
Guruhlarda ishlash. Yangi mavzuni tahlil qilish
Darsni yakunlash
Uyga beriladigan topshiriqlar

VIII.Darsning borishi (reja):
1.Tashkiliy qism: a)Salomlashish, b)tozalikni aniqlash,

d)davomatni aniqlash c) darsga tayyorgarlik ko`rish va dars rejasi
2.Uyga vazifani so`rab baholash:a) og`zaki so`rov b) daftarni tekshirish

v)tarqatma materiallar orqali g) misollar yechish e) amaliy.
IX.Yangi mavzu bayoni:

Tirik organizm hujayralari hayot faoliyatining doimiyligini saqlash uchun hujayra tuzilmalari bo‘lgan membranalar va organoidlar tarkibiga kiradigan oqsillar, lipidlar, uglevodlar moddalar almashinuvi jarayonida to‘xtovsiz sintezlanadi. Hujayra kimyoviy tarkibi va tuzilishining yangilanib turishini ta’minlaydigan biosintetik reaksiyalar yig‘indisi plastik almashinuv (assimilatsiya, anabolizm) deb ataladi.

Organizmlar energiya va uglerodning qanday manbayidan foydalanishiga ko‘ra avtotroflar va geterotroflarga bo‘linadi. Anorganik moddalardan organik moddalarni sintezlashda anorganik uglerod manbayidan foydalanadigan organizmlar avtotrof organizmlar deyiladi.Organik moddalarni sintez­lashda yorug‘lik energiyasidan foydalanadigan avtotrof organizmlar foto- troflar, kimyoviy reaksiyalar energiyasidan foydalanadigan organizmlar xemotroflardir.

Fotosintez. Fototrof organizmlarga xlorofill pigmentiga ega organizmlar, yashil o‘simliklar, lishayniklar va ayrim bakteriyalar kiradi. Yashil o‘simliklar hujayrasidagi xloroplastlarda to‘plangan xlorofill pigmenti yordamida yorug‘lik energiyasi kimyoviy energiyaga aylanadi.Yorug‘lik energiyasi hisobiga organik birikmalar sintezlanishi fotosintez deyiladi (23-rasm).

Barcha tirik organizmlarning hayotiy faoliyati fotosintez jarayoni bilan bevosita yoki bilvosita bog‘liq. Fotosintez natijasida avtotrof organizm hujayralarida hosil bo‘lgan organik moddalar, birinchi navbatda shu organizm hujayralari hamda barcha geterotrof organizmlar uchun oziqa va energiya manbayidir.

Fotosintez jarayonini quyidagi umumiy formula orqali ifodalash mumkin: 6CO₂ + 6H₂O + quyosh energiyasi C₆H₁₂O₆ + 6O₂

Xlorofillpigmentio‘zigaxoskimyoviytuzilishgavayorug‘likkvantlariniushlabqolishxususiyatigaega.Fotosintezjarayonihujayraningfotosintezqiluvchituzilmalaridaikkibosqichdao‘tadi: yorug‘likvaqorong‘ilikbosqichlari (24-rasm).

Yorug‘lik bosqichi xloroplastlarning tila- koidlarida kechadi.Bunda boshlang‘ich mah- sulotlar sifatida yorug‘lik energiyasi, suv, ADF, xlorofill ishtirok etadi.

Fotosintez jarayonining yorug‘lik bosqichida oxirgi mahsulotlar sifatida

O₂, ATF, NADFH hosil bo‘ladi. Molekular kislorod atmosferaga chiqariladi, energiyaga boy ATF va NADFH qorong‘ilik bosqichi reaksiyalariga sarflanadi.

Fotosintezning qorong‘ilik bosqichi xloroplastlarning stroma qismida amalga oshadi, bunda boshlang‘ich mahsulotlar sifatida CO₂, ATF, NADFH qatnashadi. NADF molekulasi tarkibidagi H atomlari va CO₂ molekulalari ATF energiyasi hisobiga birikib, birlamchi uglevod - glukoza sintezlanadi.

Fotosintezning umumiy reaksiyasi	12H2O + 6CO2 = C6H12O6 + 6O2 + 6H2O
Suvning fotolizi	12H2O = 6O2 + 24H + 24 e
NADFH ning hosil bo‘lishi	24NADF + 24H + 24 e = 24 NADFH
Fotofosforlanish	18ADF + H3PO4= 18ATF
Yorug‘lik reaksiyalari	12H2O + 24NADF + 18ADF + 18H3PO4= 6O2 + 24NADFH + 18ATF
Qorong‘ilik reaksiyalari	6CO2 + 24NADFH + 18ATF = C«HO + 24NADF + 18ADF +18HPO + 6H O

Xemosintez. Xemosintez hodisasini 1887-yil rus olimi S. N. Vinogradskiy kashf etgan. Xemotroflar anorganik moddalardan organik moddalarni sintezlashda, anorganik moddalarning oksidlanish reaksiyalarida hosil bo‘lgan energiyadan foydalanadi. Xemoavtotrof organizmlarning hujayralarida anorganik birikmalar oksidlanishidan hosil bo‘lgan energiya ATFning fosfat bog‘lari energiyasiga aylanadi, ATF organik moddalarning sinteziga sarflanadi. Xemosintezlovchi bakteriyalarning bir necha turlari ma’lum.

Temir bakteriyalari ikki valentli temirni uch valentli birikmalargacha oksidlab, hosil bo‘lgan energiya hisobiga uglerodning anorganik birikmalaridan organik moddalarni sintezlaydi.

4 FeCO₃ + O₂+ 6H₂O = 4Fe(OH)₃+ 4CO₂ + energiya

Nitrifikator bakteriyalar organik moddalarning chirishidan hosil bo‘lgan ammiakni nitritlarga (HNO₂), nitritlarni nitratlargacha (HN0₃) oksidlab, shu jarayonda hosil bo‘ladigan energiyadan foydalanadi:

2NH₃ + 3O₂ = 2HNO₂ + 2HjO + energiya 2NHO₂ + O₂ = 2HNO₃ + energiya

Azot kislotasi esa tuproqdagi minerallar bilan birikib, o‘simliklar o‘zlashtira oladigan azotli o‘g‘itlar hosil qiladi.

Oltingugurt bakteriyalari vodorod sulfidni molekular oltingugurtga yoki sulfat kislotagacha oksidlab o‘z tanasida oltingugurt to‘playdi.Vodorod sulfid yetishmaganida bakteriyalar o‘z tanasida to‘planib qolgan oltingugurtni sulfat kislotagacha oksidlashdan ajraladigan energiyadan foydalanadi.

Yangi mavzuni mustahkamlash

Savol va topshiriqlar:

1. 
   Plastik reaksiyalar haqida nimalarni bilasiz?
   
2. 
   Fotosintez jarayonini tushuntiring.
   
3. 
   Fotosintezning qorong‘ilik bosqichini tushuntiring.
   
4. 
   Fotosintezning yorug‘lik bosqichini izohlab bering.
   
5. 
   Xemosintez jarayoni haqida so‘zlab bering.
   

Mustaqil bajarish uchun topshiriq:Jadvalni to‘ldiring.

Uyga vazifa:Mavzuni o`qib o`rganib kelish ________________________

Foydalanilgan adabiyotlar:10-sinf darsligi, vaqo`shmcha adabiyotlar.
Fan o`qituvchisi______________________________________________

O’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari: ________________________

Sana:________“___” Biologiya fani Sinf: 10-^A10-^B10-^V
11- Mavzu: Hujayra tiriklikning irsiy birligi..10 -