Sanoatda ishlab chiqarish xarajatlari va ularni kamaytirish

Mahsulot tannarxini kamaytirishning asosiy yo’llari va omillari 
Narx bilan iste’molchilar o’rtasida juda chambarchas aloqadorlik mavjudki, 
uni iqtisodiy tamoyillar: talab qonuni, talabning narx ravonligi, bozor 
segmentasiyasi bilan izohlash mumkin. Talab qonuni iste’molchilar odatda qimmat 
narxlarga qaraganda arzon narxlarda ko’proq tovarlar sotib olishini ifodalaydi. 
Ammo har qanday tovar ham «narx-miqdor» aloqadorligiga to’g’ri kelavermaydi. 
Ayrim mahsulotlarga talab shundayki, muayyan sharoitlarda yuqoriroq narxlar 
ko’proq tovar aylanmasi hajmini ta’minlaydi. Bunday tovarlar bozorning ayrim 
segmentlariga mo’ljallangan – bular qimmatbaho avtomobillar, kemalar, zeb-
ziynat buyumlari, mo’yna va boshqalar. 
Raqobat narx siyosatida muhim barometr bo’lib xizmat qiladi. Korxonalarning 
narx siyosati narx belgilash maqsadlari va uslublariga bog’liq bo’lgan to’rt bozor 
tipini ajratish mumkin: sof raqobat, monopolistik raqobat, oligopolistik raqobat sof 
monopoliya. 
Asosan narxni o’zgartirish yo’li bilan talabga ta’sir ko’rsatish raqobatning 
narx bilan bog’liq usullarini yaratadi. Narx bilan bog’liq bo’lmagan raqobat 
usullarida firmalar o’z mahsulotining o’ziga xos xislatlariga zo’r beradi, mahsulot 
sotish, tovarlar harkati, reklama, mahsulotni joylash, servis kabi marketing 
qismlariga katta e’tibor beradi. 
Bozorda narx uchta guruh omil natijasida shakllanadi: 
1. Talab omillari (bozorda o’xshash tovarlar mavjudligi va ularga bo’lgan narxlar, 
bozorga kirish, xaridorlar daromadlari, xaridorni talablari, talabga yo’naltirilgan 
narx) 
2. Xarajat omillari (ishlab chiqarish xarajatlari, marketing xarajatlari, foyda). 
3. Raqobat omillari (tarmoqdagi firmalar soni, aynan o’xshash import tovarlari, 
raqobatchilar tovarlariga bo’lgan narxni bilish. 
Asosiy narxni belgilash uslubi quyidagilardan iborat: 
−
narxlashtirish masalasi qo’yiladi,
−
talabi aniqlanadi, 

---

−
xarajatlari baholanadi, 
−
raqobatchilar tovari va narx tahlil qilinadi,
−
narxni shakllantirish uslubi tanlanadi, 
−
oxirgi natijaviy narx o’rnatiladi. 
«O’rtacha xarajatlar plyus foyda» tamoyili bo’yicha narx belgilash tovarning 
tannarxiga muayyan ustama qo’yishdan iborat bo’lib, narx belgilashning eng oddiy 
usuli hisoblanadi. Ustama narx miqdori tovar turiga qarab, juda keng chegaralarda 
tebranib turadi. SHuningdek, tovarning ishlab chiqaruvchidan pirovard natijada 
iste’molchiga etib borishga qarab oxirgi narx ulgurji va chakana savdo qo’yadigan 
ustama narxlar yakunini ifodalaydi. 
«Ko’zlangan foyda normasi» olishni ta’minlaydigan narx belgilash usulini 
qo’llaydigan ishlab chiqaruvchilar oldindan sarf etilgan kapital uchun muayyan 
qaytim foiz olishga intmiladilar. Bu usul o’rtacha solishtirma xarajatlarni 
hisoblashga asoslanadi. 
Narxni chegaraviy xarajatlar bo’yicha belgilash usulini qo’llash bilan firma 
mahsulotning qo’shimcha hajmi birligini bu mahsulotni ishlab chiqarishning 
alohida qiymatiga sotadi, bu holda xarajatlarning faqat bir qismi koplanadi, foyda 
amalga oshmaydi. Narx belgilashning bu strategiyasi agar firma ishni to’xtatish 
xavfi ostida qolgan va foydalanadigan ishchi kuchini saqlab qolishni xohlagan 
sharoitlarda naf keltirishi mumkin. 
Savdoda do’konlarga xaridorlarning kelishini ko’paytirish uchun sotuvchilar 
ayrim tovarlarni to’liq xarajatlaridan pastroq baholab, «jalb etuvchi» narxlar 
yaratadilar. Xaridorlar ko’payadi, ular arzon narxdagi tovarlar bilan birga bunga 
qo’shimcha ravishda narxi me’yorda bo’lgan tovarlarni ham xarid qiladilar. 
Bozor tez o’zgarib boradi va shunga ko’ra har bir mahsulot ham o’z yashash 
davrini ham o’taydi. Shu vaqt davomida firmalar doimo narxlarga o’zgartirishlar 
kiritadi.
Yangi mahsulotga narx belgilash eng jiddiy bosqichlardan biridir. YAngi 
mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlar bozordagi talab darajasi, 
raqiblar harakati hali etarli darajada ma’lum emas.
Narx belgilashning qiyinligi, muayyan darajada mahsulotning yangiligi 
darajasiga ham bog’liq. Bu daraja esa uchga bo’linadi: 
−
eng yangi mahsulot;
−
texnikaviy ilg’or mahsulot; 
−
original bo’lmagan (yangi taqlidiy) va o’rinbosar mahsulotlar. 
Bozor talabi hali noma’lum, shu sababli noyob mahsulotga narx belgilashda 
asosiy masala «Qaymog’ini olish» yoki «Kirib olish» siyosatini qabul qilishdan 
iboratdir. 
Bunda mutaxassislar narxga nisbatan asosiy iste’molchilarning munosabati 

---

darajasini belgilaydilar, shuningdek, raqiblar bozorga qay darajada tezlik bilan 
kirib kelishi mumkinligini o’rganadilar. O’ziga o’xshash o’rinbosarlari bo’lgan 
yangi mahsulot taqlidiy yoki moslashtirilgan mahsulot tarzida tasnif etiladi. 
Bunday hollarda narx siyosati ilgarigi taktikasini davom ettiradi va narx darajasi 
muqobil tovarlar o’rtasida mavjud bo’lgan sifat va miqdorga qarab o’zgaradi. 
Mahsulotning bozorga kirib kelishi va o’sishi bosqichidan to’yinish 
bosqichiga harakati darajasiga qarab, narxlarni puxta boshqarish narx marketingni 
strategiyasini amalga oshirishning kaliti hisoblanadi. 
To’yinish bosqichida narxlarni ko’tarish odatda talabning ko’payishi emas, 
balki ishlab chiqarish xarajatlarining qiymatini ortishi oqibatidir. SHu sababli 
mahsulotning turiga qarab yo erkin narxlar qo’yiladi yoki tovarlar sotish hajmini 
ko’paytirish uchun narxlar pasaytiriladi.
Yo’qolib ketayotgan mahsulotlarga narx belgilash. 
Narx marketingida keyingi rejalarga qarab ikki muqobil narx belgilash yo’li 
qo’llaniladi. Ishlab chiqarishni qisqartirish uchun narxlarni bosqichma-bosqich 
pasaytirish strategiyasi jami g’amlamalar sotib tugatilgunga qadar amalga 
oshiriladi. Unga muqobil holda foydani quvvatlash yo’lida qo’shimcha xarajatlar, 
xususan mahsulot sotishni rag’batlantirish xarajatlarini qisqartiriladi, narxlar esa 
ilgarigi darajada saqlab qolinadi. Raqiblarning bozorni tashlab chiqib ketishiga 
qarab, bozor ta’minoti manbalari qisqaradi va aksariyat bunday vaziyatda shu 
mahsulotga hali muhtoj bo’lgan muayyan bozor segmenti saqlanib qoladi. Bu esa 
mahsulot yashash davrining so’nggi bosqichi davrida bozorda qolgan firmaga o’z 
narxini oshirish imkonini yaratishi mumkin. 
Savdo-sotiq faoliyatida marketing mutaxassislari uchun narx belgilashning 
ikkita asosiy siyosati mavjud, bu «qaymog’ini olish» va «kirib olish» siyosatidir. 
«Qaymog’ini olish» va «Kirib olish» siyosatlari narx belgilashning 
favqulodda namoyon bo’lishi hisoblanadi. Uning birinchisi – qimmat narxlar, 
ikkinchisi – arzon narxlar strategiyasidir. 
«Qaymog’ini olish» siyosati avvalo, tovar narxi ishlab chiqarish narxidan 
ancha yuqori o’rnatib asta-sekin uni tushirib boradi. «Qaymog’ini olish» 
siyosatidan aksariyat bozorga yangi mahsulotni joriy etishda foydalaniladi. Bunda 
narx qandaydir bir yuqori darajada belgilanadi, mahsulot esa segmentasiya 
natijasida asosiy deb e’tirof etilgan bozorda sotiladi. Bozorning to’yinishidan so’ng 
iste’molchilarni jalb qilish maqsadida narx pasaytiriladi. SHunday yo’l bilan to’liq 
daromad eng ko’p miqdorga etkaziladi. 
SHu sababli yagona yo’l – tovar sotish bozorlarini kengaytirish, yangi 
segmentlar izlashdir. 

---