Sayali sadiqova

şifa
 verirəm, 
Təlxiyyiyi-fəma səfa verirəm. 
Əklimdən olur 
baş ağrısı
 dur. 
Demiş hükəma bu sözü cümhur...
Və ya
Key qarını 
vərəmli
, sinəsi cak 
Bey caməsi tozlu, ləzzəti xar
.
Hər 
xəstəyə
 mən şəfa verirəm, 
Hər cərgəyə mən səfa verirəm.
Əsərdə meyvələrin əlamətləri – dadı, tamı, rəngi, məişətdə 
istifadə olunma xüsusiyyətləri geniş şəkildə təsvir edilir. Bu el-
milikdən xəbər vermirmi? Bu əsərdə ictimai və elmi terminlərin 
bir qismi tərkiblərdən ibarətdir: dərdü – sövda, dafei – dərd, xi-
lafi – ehkam, əbvabi – xəyal, xəllaqi – cahan, təlxiyi – fəm, əm-
vati – nəbat və s. 
Eləcə də “Yeddi cam” poemasında yeddi musiqi alətinin – 
ney, dəf, tar, ud, setar, qanun və mütribin əlamətləirni, sirlərini 
bunların öz dilində bədii şəkildə təsvir edir. Hətta müəllif bu 
musiqi alətlərinin sazın qollarını bağlamasına işarə edir. Əgər 
“Kitabi – Dədə Qorqud”da yeganə sazın – qopuzun adı çəkilirdi-
sə, artıq Füzuli yeddi musiqi alətinin adını çəkərək yazır:
Mütrib
 eşidib qalxdı haman sazsız əlilə,
Çişmiylə,başiylə və o mənalı dililyə,
Nitqiylə tutub qollarını bağladı sazın. 
Kəsdi yolunu, qarşısını saxladı sazın.

---

56 
Və ya
Öz sirrini açma 
neyə
, saxla onu pünhan.
Çün ağzı açıqdır danışar hərzəvü hədyan.
Və ya
Dəfdən
 uzaq ol ki, işi ah ilə fəğandır
Bir sillə ilə hər şeyi dünyayə açandır.
Və ya 
Qanundan uzaq gəz, ona sirr açma, uzaq dur
İzhar eləməkçin cün onun yüz dili vardır.
Göründüyü kimi, M.Füzuli yaradıcılığında çoxlu miqdarda 
terminlər işlənmişdir. Bunların içərisində müxtəlif elmlərə – 
musiqiyə, ədəbiyyatşünaslığa, riyaziyyata, botanikaya, hərbə və 
s. sahələrə aid terminlər daha çox işlənir. Bu terminlərin anlaşıl-
maz, qəliz olmasının səbəbi ərəb və fars sözlərinin varlığı və ya 
çoxluğunda deyildir. Bu dövrlər arasındakı ictimai-siyasi fərq-
lərdən, elmin inkişafı ilə bağlı dilin lüğət tərkibində əmələ gələn 
dəyişikliklərdən də asılıdır. Eyni zamanda şəraitlə bağlı olaraq 
sənətkar öz əsərlərində fəlsəfi məfhumların, ictimai məsələlərin, 
elm, mədəniyyət, din və sənət ilə əlaqədar fikirlərin ifadə olun-
masında ərəb və fars dillərindən termin – sözlər alaraq işlətməli 
olmuşdur. Bu bir tərəfdən dillər arasındakı çoxəsrlik əlaqənin 
mövcudluğundan irəli gəlirdi. Dilin hər cür xarici təsirə müqavi-
mət göstərməsinə və öz saflığını qorumasına baxmayaraq hər bir 
dilə başqa bir dildən az-çox söz keçmişdir. Hətta qalib gələn dil 
belə öz lüğət tərkibini başqa bir dilin hesabına artırır. Belə alın-
ma sözlər isə çox zaman bu və ya digər dilin lüğət tərkibinin 
çoxcəhətli və zəngin olmasına böyük təsir edir. Bütün müasir 
dillərdə olduğu kimi, müasir Azərbaycan dilinin də lüğət tərki-
bində bir sıra alınma sözlər mövcuddur. Bu dövrdə də alınma 
sözlərin – terminlərin işlənməsi təbii bir proses idi. Belə ki, dini 
istilahların çoxu (münbər, zöhrə, batil, mehrab, təriqət, fani, əf-

---

57 
lak, etiqad, behişt, məhşər, zöhd, namaz, həzrət və s.) o zaman 
ümumi şəkildə qəbul edilmiş və Füzulidən əvvəl də müsəlman-
lar arasında yayılmış sözlərdir. Bu da təbii idi. Çünki müsəlman-
lığı qəbul etmiş hər bir şəxs hər gün namaz qılarkən səcdə edir, 
ya nücum elmindən, ya da falnamələrdən bürclərin, ulduzların, 
illərin adını öyrənirdi. Deməli, Füzuli dövründə onun işlətdiyi 
terminlər öz zəmanəsi üçün kütləvi-ədəbi bir dil olmuşdur. Fü-
zuli dövründə işlənən ərəb və fars terminlərinin çoxu – dərman, 
can, xəstə, dünya, ahəng, səhra, cahan, dövlət və s. bu gün artıq 
ümumişlək sözlər sayılır. Beləliklə, Füzuli öz dövrünün ümum-
xalq Azərbaycan dilindən məharətlə istifadə etmiş, bu dildə əsər 
yazmağın çətinliyindən çəkinməmiş və istər bədii, istərsə də el-
mi dilimizi yüksək zirvələrə qaldırmışdır.