SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014
Yüklə 8,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
yadigarı olan gözəl sənət əsərlərini- abidələri bclə məhv etməkdən çəkinmirdilər. O, dövrün xatirə yazılarından birində açıq şəkildə deyilir: «Culfadan başlayaraq Naxçıvana və Vana qədər bir bina da olsun qalmamışdı» [34,68]. İsgəndər bəy Münşi yazır ki, «Səfəvi ordusıı Naxçıvanda bir gün qaldı, taxıl və başqa azuqə toplanmasından ötrü ətrafa adam göndərildi. Asimamn qəzavü-qədəri nəticəsində yaşamalı olan kiçik bir yer belə qalmamışdı.... Ertəsi gün oradan çıxıb Culfa keçidi vasitəsilə Araz çayım keçib münasib bir yerdə dayandılar [10,466]. Şah Abbas tərəfındən Naxçıvan və Culfa əhalisinin köçürülməsi barədə İsgəndər bəy Münşinin verdiyi məlumatları Arakel Təbrizlinin məlumatları da təsdiq edir. Onun yazdığına görə, qızılbaşlar Naxçıvanı dağıtmaqla köçürülən əhalidə geri qayıtmaq ümüdini tamamilə söndürmək istəyirdilər. Naxçıvanla birlikdə Culfa da Şah Abbas tərəfındən dağıdılmış və əhalisi zorla İsfahan şəhərinə sürgün edilmişdi [26,63-64; 14,133]. Nəzərə alınaq lazımdır ki, Şah Abbas tərəfındən Culfanın dağıdılmasında ınəqsəd bir tərəfdən İsfahanda mühüm ticarət mərkəzinin yaradılması idisə, digər tərəfdən Naxçıvanın dirçəldilməsinə yol verməmək olmuşdu, Naxçıvanın yenidən dirçəlməsinə həmin şəhərdələrdəki ticarət əlaqələri müsbət təsir göstərə bilərdi. Şah Abbasın hərbi və siyasi zərurətdən həyata keçirdiyi «böyük sürgün» siyasəti nəticə etibarı ilə Naxçıvan bölgəsinin xarabazara çevrilməsinə gətirib çıxardı. İsgəndər bəy Miinşinin yazdığı kimi, Osmanlı ordusunun gəldikləri hər bir ycrdə abadlıqdan əsər əlamət yox idi. Ehtiyat azuqənin olmaması və başqa çətinliklər vəziyyəti olduqca pis hala salmışdı. Yeniçərilər sərdara dcmişdilər ki, belə bir vəziyyətdə nə müqavimətə taqətimiz, nə də burada qalmağa qüv- vətimiz vardır. Bunu nəzərə alan Cığaloğlu məsləhətləşmələrdən sonra Vana qayıdıb orada qışlamağa qərar vermişdi [10,462]. Həmin ilin qışını İrəvan hakimi Əmirgünə xan Naxçıvan hakimi Maqsud Sultan Kəngərli və tabeliyində olanlarla birlikdə Əlincədə keçirdilər. Şahin göstərişi ilə baharın əvvəlində gəlib orduya birləşmək şərtilə başqa əmirlər qışı keçirmək üçün öz ülkalarına çıxıb getdilər [10,471]. İsgəndər bəy Münşinin verdiyi məlumatdan aydın olur ki, 1606-cı ilin baharında osmanlı qoşunu Qacar paşa və Mustafa paşanın rəhbərliyi altında Vandakı kürd əmirlərilə birlikdə Naxçıvan üzərinə hərəkət etmişdi. Əlincə qalasında olan Əmirgünə xan Qacar qazilərdən ibarət bir dəstə və tabeliyindəki əmirlərlə Araz çayı kənarına kimi irəliləmişdi. Onun qorxmazlığını və cəsarətli addımını görən osmanlı paşaları ehtiyat edib irəli çıxmağa cürət etməmiş və geri dönmüşdülər [10,471]. Mənbələrin verdiyi məlumatdan aydın olur ki, Şah Abbasın göstərişi ilə qızılbaş ordusunun Van və Ərzurum arasında yerləşən və Osmanlı ordusunun keçid yeri olan Naxçıvana gedib Araz çayı kənarında dayanması qərara alındı ki, əgər bu il osmanlı sərdarı öz ordusu ilə Azərbaycana hücum etsə, qızılbaşlar hər iki yol arasında mövqe tutub özlərini müdafıə etməyə hazır olsunlar. Yox, əgər sərdar bu il gəlməsə, qızılbaş ordusu qışlaq Qarabağda olsun və Gəncə qalası ilə Şirvan ölkəsini azad etsin. Səfəvi qoşunu Naxçıvanda Araz çayının Yəzdabad keçidindən keçib, çay kənarında dayandılar. Şah Əmirgünə xana bir dəstə adam verib onu İrəvan şəhərinin təmirinə göndərdi [10,481]. Bir müddət sonra Şah Abbas Ordubada gələrək bu gözəl şəhəri seyr etməyə başladı. İsgəndər bəy Münşi bu hadisələrdən bəhs edərək yazır: «Ordubad olduqca ürəkaçan və ürəyəyatan bir qəsəbədir... Ordubad Qapan dağının ətoyində yerləşmişdir. Suyunun təmizliyi, bağ-bağatınm meyvosi vo çeşmələrinin gözəlliyi ilə bütün ölkədə məşhurdur. Diinyada elo bir yer və ölkə yoxdur ki, bu lətafətdə və sərinlikdə su çeşıuəlorino ınalik ola bilsin. Oranın camaatı qatı şiədirlər, kəranıotlo səfoviyyə xanodanına sadiq olmaları ilo məşhurdurlar. Mohz buna göro do, Osmanlı ağalığı vaxtı bir neçə dəfo qətliam olunmuşdular. O zaman həmin connotmokan yer tamamilə dağıdıldı, əhalisino, xiisusilo Xaco Tusinin ali nosriyye Tusiyyo təbəqəsinə böyük sədomo doydi. Həmin porişanlığın iqbal qüvvəsi ilə aradan qaldırıldığı bu vaxtlarda Ordubad şahanə inayotə layiq görüldü, bütün divan vcrgilorindon azad olundu. Azərbaycan vilayətində ona bənzər başqa bir yerə bu imtiyazlar vcrilmədi» [10,507]. «Şah Abbas Ordubadın görməli yerbrini, o, cümlədən mötəbər və lətif yerlərindən olan Vənənddə oldu. Vənənd bir dağın ətəyindədir. Burada nəsiriyyə təbəqəsindən olan adamlar yaşayırdılar və oranın ən gözəl sahələri onlara məxsusdur. Orada da Oıdubadda olduğu kimi, şahın şərəfınə ziyafət məclisləri quruldu. Oradan əhalisinin əksəriyyəti məsihi, bir hissəsi isə müsəlman olan Kəlis (Əylis-T.N.) qəsəbəsini seyr etdikdən sonra Ordubada qayıdıldı. Şahın fikri Qarabağa getmək və Şirvana yürüş etmək idi. Ordubaddan Qarabağa gedən «Əli dərəsi» adlanan yolun dar olmasının çətinliyini nəzərə alan Şah Abbas daha 10 gün Ordubadda qalmalı oldu» [10,512]. Beləliklə, 1603-1607-ci illər Səfəvi-Osmaıılı müharibəsinin gedişində Naxçıvan bölgəsi digər Azərbaycan torpaqları kimi Osmanlı işğalından azad edilmiş və Səfəvilər dövbtinin tərkibində qalmışdır. XVII əsrin I yarısına kimi Naxçıvan ölkəsi Azərbaycan bəylərbəyliyinə daxil olmuşdu. İ.P. Petruşcvski yazır: “Zəngin Naxçıvan ölkəsi qızılbaş ustaclu tayfasının bir qolu olan Kəngərli tayfasının irsi ölkəsı idi” [32,132; 7,81]. Şah Abbasın hakimiyyəti zamanı Kəngərli tayfasının başçısı və Naxçıvan hakimi Maqsud Sultan Kəngərli olmuşdur. İsgəndər bəy Münşinin adlarını verdiyi əmirlər siyahısmda Maqsud Sultan, təkcə Naxçıvan və Xorasan kəngərlilərinin deyil, bütün Kəngərlilərin başçısı olmuş və buna görə də eyni zamanda həm Xorasanm Nisa şəhərinin, hom də Naxçıvanın hakimi vəzifəsinə təyin olunmuşdu [32,132-133]. Şah Abbasın xələfləri dövründə Naxçıvanda Nadir bəy Rzaoddin xan (1647), Əliqulu xan (1668), Murad xan (1668-1669), Şərof xan (1669-1678), Məhəmməd Rza xan (1678-1691) Kəngərlilər hakimlik etmişdilər [30,136]. XVII əsrin 30-cu illərində səfəvi-osmanlı müharibəsinin gedişində Naxçıvan şəhəri hələ tamamilə bərpa olunmamış və öz əvvəlki ehtişamıni geri qaytarmamışkən qızılbaşlar ycnidən osmanlıların hücumuna məruz qaldılar. Osmanlı sultanı IV Murad Naxçıvan qalasını tutmaq məqsədib 1635-ci ildə Məhəmməd paşanın sərkərdəliyi altında bura xüsusi ordu göndərmişdi [14,136]. Naxçıvan şəhəri osmanlılar tərəfindən tutuldu. Onsuz da dağınıq halda olan Naxçıvan yenidən Osmanlı əsgərbri tərəfindon dağıdıldı. XVII osr fransız səyyahı J.B.Tavernye bu hadisədən bəhs edərkən yazırdı: "Naxçıvan çox böyük şəhərlordən biri olmuşdur. O, Sultan Murad tərəfındən tamamib dağıdılmışdır. Orada çoxlu miqdarda gözəl məscidlərin xarabalığları görünür. Bu m əscidbr osmanlılar tərə- fındən darmadağın edihnişdi” [14,137]. Osmanlılarla səfəvibr arasında uzun illər davam edən döyüşbr Azərbaycan şəhərlərində, o cümlədən Osmanlı-Səfəvi sərhəddində verləşən Naxçıvanda məhsuldar qüvvələrin dağıddmasına, mədəniyyət abidələrinin məhvinə və əhalinin vəziyyotinin pisləşməsinə səbəb olmuşdu. Bu dövrdə osmanlı sultanları və səfovi şahları tərəfindən Naxçıvam idarə etmək üçün təyin olunan hakimlər şəhərin bərpa edilməsindən daha çox əhalinin qarət və talan edilməsinə səy göstərmişdilər. XVII əsrin 70-ci illərində Naxçıvan vilayətində baş verən quraqlıq ohalinin vəziyyətini daha da pisləşdirdi. Vilayəti güclü aclıq bürüdii. I673-cü ildə taxıl çatışmadığı iiçün Naxçıvan hakimi digər Azorbaycan hakimləri kimi taxıl ixracını qadağan etdi. Bu döziilməz vəziyyət Naxçıvan vilayətində güclii xalq narazılığına sobob oldu. Şah hakimlorinin qəti şokildə qadağan ctməlorino baxmayaraq, ac kəndlilər böyük dəstəbrlə şəhərbrə doğru axışırdılar. Onlar taxıl an- barlarını o b keçirir, taxılı öz aralarında bölüşdiırür vo fcodalların malikanəbrini dağıdırdılar [14,137]. XVII əsrin II yarısında Naxçıvan vilayoti inzibati cohotdən Çuxur- Sod boylərboyiliyino daxil olınuş vo Ustaclı tayfasının bir qolu olan Kongorlilor torofindon idaro olunmuşdur. Yazılı monbolordo Naxçıvanın XVII osrin sonlarındakı siyasi tarixino aid molumatlar nisboton azdır. Buının soboblorindon biri bu dövrdo Naxçıvanın vaxtı ilo Osınanlı- Sofovi miiharibolori zanıanı dağıdılması noticosindo iqtisadi, siyasi vo ınodoni ınorkoz kiıni ovvolki ohoıniyyətini itirıno- sidir. Çünki, XVII osrin sonlarında Sofovibr dövlotini biirüınüş iimumi iqtisadi tonozziilii şoraitindo Naxçıvanın yenidon boıpa olunması vo müharibəbrin vurduğu ağır zorbonin noticolorinin aradan qaldırılınası üçiin uzuıı illor toləb olunınuşdu. XVII osrin 70- Yüklə 8,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|