ŞƏKİ Üsyanlari

48 

 

bəlli olur. Onları həbs etmək Qaçaq Abbasa həvalə edilir. Üsyançıların niyyətindən 

xəbərdar  olan  Hacı  Mustafa  oğlu  İlyas  Qaçaq  Abbasa  xəbər  göndərir  ki,  «o,  öz 

məqsədinə  ancaq  onun  və  ailə  üzvlərinin  cəsədləri  üzərindən  keçərək  nail  ola 

bilər».  Bu  xəbərdarlıqdan  sonra  Qaçaq  Abbas  fikrindən  daşınır.  Görünür,  qonağı 

nəyin  bahasına  olursa  olsun,  qorumaq  kimi  xalq  adət-ənənəsinə  İlyas  kişinin 

sədaqəti, mərdanə hərəkəti Qaçaq Abbasın ürəyincə olmuşdur. Üsyan yatırıldıqdan 

sonra  kütləvi  həbslər  zamanı  Hacı  Mustafa  oğlu  İlyas  da  cəza  dəstəsinin  əlinə 

keçir. Əsgərlərin nəzarəti altında aparılan İlyas kişini Mustafa İmamverdiyev görür 

və  onun  haqqında  həqiqətləri  hakimiyyət  nümayəndələrinə  bildirməklə  azadlığa 

qovuşmasına nail olur. 

  XX  əsrin  30-cu  illərində  bütün  Sovet  məkanında  olduğu  kimi 

Azərbaycanda,  o  cümlədən  Şəkidə  cəmiyyətin  həyat  tərzinin  fərqləndirici 

xüsusiyyəti avantürist xarakterli bolşevik ideyaları naminə insan taleyinə etinasız, 

məsuliyyətsiz  münasibət  idi.  Cəmiyyətin  əhəmiyyətli  hissəsi  inqilabi  sayıqlıq 

xəstəliyinə  mübtəla  olmuşdu.  Bu  mərəzin  viruslarının  daşıyıcısı  olan  sovet 

fəallarının  çuğulluğu  hesabına  neçə-neçə  günahsız  insan  həbsxana  küncünə 

atılmışdı. 

  Qala  adlanan  Şəki  həbsxanasında  da  belələri  az  deyildi.  Onlardan  biri 

vaxtilə  fabrik  direktoru  işləmiş  Məmməd  kişi,  digəri  Həsən  İdris  oğlu  idi.  Həsən 

əvvəllər  yunanlarla  ticarət  etdiyindən  «Qrek  Həsən»  ayaması  ilə  tanınırdı. 

Üsyançılar  qalaya  hücum  edərkən  bir  çoxları  kimi,  onları  da  azad  etdilər.  Lakin 

üsyançıların müdaxiləsi nəticəsində həbsxanadan xilas olmaları Məmmədlə Həsənə 

sevincdən çox qayğı gətirmiş, müəmmalı gələcək sarıdan keçirdikləri nigarançılıq 

qəlblərinə  vahimə  toxumu  səpmişdi.  Məhz  üsyançılar  tərəfindən  həbsdən  azad 

edilmələri  antisovet  ittihamına  tuş  gəlmələri  üçün  təkzibedilməz  sübuta  çevrilə 

bilərdi. 

  Başlarını itirərək nə edəcəklərini bilməyən bu biçarələr meşədə gizlənirlər. 

Bir qədər sonra onların yeri sovet fəalları tərəfindən aşkarlanır. Tale bu adamlara 

Qafar  kişinin  timsalında  xilaskar  yetirir.  Böyük  nüfuz  sahibi  olan  Qafar  uzun 

müddət  məhkəmə  hakimi  işlədiyindən  «Sud  Qafar»  kimi  tanınırdı.  Onun  sərt 

xəbərdarlığı  çuğulçuları  meşədə  gizlənənlərin  yerini  hökumət  nümayəndələrinə 

xəbər vermək niyyətindən daşınmağa məcbur edir. Məmməd və Həsən o dövr üçün 

istisna  hallardan  biri  kimi  izah  ediləcək  bir  aqibətə  qovuşurlar.  Əllərinə  silah 

almadıqlarına və qaçaqlara qoşulmadıqlarına görə bəraət alırlar. 

  Azərbaycan  Kommunist  bolşeviklər  Partiyası  dairə  komitəsinin  vəziyyəti 

öz xeyrinə dəyişmək cəhdləri, heç olmasa üsyanın qonşu rayonlara yayılmasına yol 

verməmək üçün göstərdiyi səylər nəticəsiz qaldı. Şəkidən sonra Qax üsyançıları da 

ilkin  mərhələdə  uğurlu  nəticələr  əldə  etdilər.  Orada  vəziyyətin  təhlükəli  həddə 

çatdığını  görən  dairə  komitəsi  kommunistlərdən  və  dövlət  siyasi  idarəsinin 

işçilərindən  ibarət  30  nəfərlik  zərbə  qüvvəsi  göndərdi.  Sonra  həmin  qüvvə 

---

49 

 

zaqatalalıların  hesabına  möhkəmləndirilərək  Əliabad  üsyançılarına  qarşı 

yönəldildi. 

   1930-cu  il  aprelin  15-də  Tala,  aprelin  16-da  Katex  kəndlərində  də 

üsyanlar  başlanır.  Tala  üsyançıları  Zaqatala  şəhərinə  girməyə  cəhd  etsələr  də 

buraya  yeridilmiş  hərbi  qüvvələr  zirehli  texnikanın  köməyi  ilə  buna  imkan 

vermədilər.  Ən  dramatik  hadisələr  isə  Qaxda  cərəyan  edirdi.  Burada  üsyançılar 

hökumət  qüvvələrini  məğlub  edərək  İlisu  və  Sanbaş  kəndləri  istiqamətində  geri 

çəkilməyə  məcbur  etdilər.  Bolşeviklər  təqibdən  yaxa  qurtarmaq  üçün  Dağıstan 

ərazisində gizləndilər. 

  Azərbaycanın  mərkəzi  və  yerli  hakimiyyət  orqanları  malik  olduqları 

qüvvələr hesabına Zaqatala-Nuxa dairəsində baş verən üsyanları yatırmağa nail ola 

bilmədikdə  təkidlə  hakimiyyətin  daha  yüksək  dairələrindən  kömək  tələb  etməyə 

başladılar.  Ruhulla  Axundov  və  Nevernovun  Zaqafqaziya  K(b)PMK-nın  katibi 

Nazaretyana ünvanladıqları müraciət bu baxımdan səciyyəvidir. Həmin müraciətin 

bir nüsxəsi Azərbaycan DSİ-nin sədri M.C. Bağırova, digəri isə Zaqafqaziya DSİ-

nin  sədri  Beriyaya  göndərilmişdi.  Müraciətdə  deyilirdi  ki,  Zaqatala-Nuxa 

dairəsində yaranmış ağır şəraitə əsaslanaraq bildiririk ki, hərəkatın oradan Şirvana 

və  Qubaya  yayılması  istisna  edilmir.  Yenə  də  israr  edirik  ki,  dairəyə  hərbi 

hissələrin göndərilməsi zəruridir. 

  Şəkidə  başlanan  və  Azərbaycanın  7  rayonuna  yayılan  üsyan  nəinki 

Zaqafqaziya  partiya  və  hökumət  rəhbərliyini,  hətta  Moskvada  ali  hakimiyyət 

eşalonunda  olanları  belə  təşvişə  salmışdı.  Üsyanı  yatırmaq  üçün  səfərbər  olunan 

hərbi hissələrin miqyası bunu sübut edir. İri ordu hissələrinin  üsyanın yatırılmasını  

təsdiqləyən bir  sənədə  diqqət yetirək: 

  «No-452 tamamilə məxfidir. 

  Gəncə, 

Zaqatala-Nuxa  və  Şirvan  dairəsində  üsyan  hərəkatının 

yatırılmasında iştirak etmiş hərbi hissələrin yerdəyişməsi haqqında Zaqafqaziya və 

Azərbaycan  Dövlət  siyasi  idarələrinin  sərəncamları  ilə  bağlı  Azərbaycan  DSİ-nin 

sədr müavini Aqrbanın qeydləri. 

  Nuxa-Zaqatala,  Şirvan  və  Gəncə  dairəsində  üsyan  hərəkatının  ləğv 

olunmasına  cəlb  edilmiş  səhra  hissələri  aprelin  29-dan  başlayaraq  göstərilən 

rayonlardan çıxarılır. Əmrə əsasən hərbi hissələr aşağıdakı qaydada çıxarılır. 

   1. 64-cü Qafqaz polku aprelin 28-dən Nuxa rayon ərazisindən aprelin 29-

da  Nuxaya,  aprelin  30-da  Qax-İnqiloya,  mayın  14-də  Zaqatalaya,  mayın  24-də 

Laqadexiyə, mayın 4-də Kaxetiyaya; 

  2.  66-cı  Qafqaz  polkunun  Qafqaz  eskadronu  aprelin  29-da  Suç-

Mindoqiyaya, aprelin 30-da Yevlaxa; 

  3. 9-cu polkun rotaları aprelin 29-da Kovexelidən Sxorissxeliyə; 

  4. 4-cü polkun rotaları Göynükdən keçərək aprelin 30-da Nuxada cəmləşir, 

oradan da maşınlarla Yevlaxa yola düşürlər. Həmin polkun 2-ci rotası mayın 3-də 

Nuxada cəmləşir. 

---