Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva

 
307
hissəsini zəbt etdi. 1938-1939-cu illərdə Xasan gölü və Xalxin-
Qol çayı sahilində olan döyüşlərdə yapon qoşunları sovet ordu-
su tərəfindən ciddi məğlubiyyətə uğradıldı. Bu hadisədən sonra 
Yaponiya SSRİ-yə hücum etmək planını təxirə salmalı oldu. 
İkinci müharibə ocağı Avropada yarandı ki, bunun da 
əsas günahkarları Almaniya və  İtaliya idi. Almaniyada faşist-
lərin hakimiyyətə gəlməsi Avropada müharibə ocağının yaran-
ması üçün başlanğıc oldu. Faşistlər dünya ağalığına can ataraq 
Avropanı özlərinə tabe etməyi birinci dərəcəli vəzifələri hesab 
edirdilər. Hitlerçilərin planında  Şərqdə «çox zəruri  ərazilər» 
tutmaq, yəni SSRİ-yə qarşı  hərbi yürüşə başlamaq nəzərdə 
tutulurdu. 
ABŞ  və  İngiltərə maliyyə-sənaye maqnatlarının alman 
inhisarları ilə çoxillik əlaqəsi Almaniyanı «sakitləşdirmə» siya-
sətinin iqtisadi əsasını  təşkil edirdi. 1933-cü ilin oktyabrında 
Almaniya nümayişkaranə surətdə Millətlər Cəmiyyətindən 
çıxdı və bu addımla sürətlə silahlanma və təcavüz üçün öz əl-
qolunu tamam açdı. 1934-cü ildə alman kəşfiyyatı vasitəsilə 
Avstriya kansleri Dolfusun, Yuqoslaviya kralı Aleksandrın, 
Fransanın xarici işlər naziri Lui Bartunun öldürülməsi Avropa-
da gərginliyi daha da artırdı. 15 il ərzində Millətlər Cəmiyyə-
tinin idarəsi altında olan Saar vilayəti  ümumxalq səsverməsi 
nəticəsində 1935-ci il martın 1-də Almaniyaya keçdi.Bu Alma-
niyanın sənaye bazasını nəzərə çarpacaq dərəcədə gücləndirdi. 
Hitler Versal müqaviləsinin hərbi maddələrini birtərəfli 
surətdə pozaraq 1935-ci ilin martında ümumi hərbi mükəlləfiy-
yət keçirdi. 1935-ci il ingilis-alman dəniz müqaviləsi almanlara 
hərbi dəniz donanmasını artırmağa, sualtı qayıqlar hazırlamağa 
yol açdı ki, bu da faktiki olaraq Versal sazişlərinə ikitərəfli 
yenidən baxılması demək idi. 1936-cı ilin martında alman 
ordusu hərbisizləşdirilmiş Reyn zonasını tutdu. Hitler əslində 
bu addımı ilə riskə getdi. O bilirdi ki, Fransanın təhlükəsizliyini 
zərbə altında qoyan bu addım Fransa tərəfindən silahlı 
 
308
müqavimətə  səbəb ola bilər və  həm də bu dövrdə qüvvələr 
nisbəti Almaniyanın xeyrinə deyildi. Çünki onun 36, Fransa və 
Çexoslovakiyanın isə 55 dviziyası var idi. Lakin Fransa hö-
kuməti heç bir fəaliyyət göstərmədi, bu isə Hitlerin yeni müha-
ribəyə hazırlığını  gücləndirdi. Versal sistemi iflasa uğramış 
oldu. 
Dünyanın yenidən bölüşdürülməsi «kiçik müharibələr-
dən» başlandı. Almaniya və Yaponiya ilə birlikdə Afrika və 
Aralıq dənizi hövzəsində geniş müstəmləkə imperiyası yarat-
maq xətti götürmüş faşist İtaliyasının böyük xammal sərvətləri 
və mühüm strateji mövqeyi olan Efiopiyanı  işğal etmək  ən 
yaxın məqsədi idi. 1935-ci ilin oktyabrında yaxşı silahlanmış 
İtaliya ordusu Efiopiyaya soxuldu. 1936-cı ilin mayında Efiopi-
ya xalqının inadlı müqavimətinə baxmayaraq paytaxt Əddis-
əbəbə tutuldu. Efiopiya İtaliyanın müstəmləkəsi elan edildi. 
Qərb dövlətlərinin köməyi nəticəsində İtaliya buna nail oldu. 
Beynəlxalq ictimaiyyətin təzyiqi altında Millətlər Cəmiy-
yəti  İtaliyanı  təcavüzkar dövlət elan etməyə  məcbur oldu və 
onunla ticarətdə bəzi məhdudiyyətlər qoydu. Lakin bu tədbirlər 
vəziyyəti dəyişdirmədi. Belə ki, İtaliya sanksiyalarda iştirak 
etməyən ölkələrlə, məsələn, ABŞ-la ticarəti genişləndirdi. 
İkinci dünya müharibəsinin törədilməsi yolunda yeni 
addım İspaniyaya İtaliya-Almaniya müdaxiləsi oldu. Almaniya 
və  İtaliyanın bu müdaxilədə  əsas məqsədi  İspaniyada faşist 
idarə üsulunun qurulmasına nail olmaq idi. İngiltərənin təşəb-
büsü ilə 27 dövlətin daxil olduğu. “İspaniya işlərinə 
qarışmamaq komitəsinin yaradılması imkan verdi ki, 
İspaniyada faşist diktaturası qurulsun. İspaniya təcavüzkar 
dövlətləri müxtəlif xammal və  ərzaqla təchiz edən  əsas ölkə 
oldu. Bundan başqa vermaxt İspaniya  ərazisindən öz aviasiya 
və tankları ilə hərbi manevrlər etmək, hərbi təcrübə qazanmaq 
və  hərbi strategiyanı  təkmilləşdirmək üçün meydan kimi də 
istifadə edirdi. 

---

 
309
İtaliya-Almaniya müdaxləsi və İspaniyanın faşist dövlət-
lərinin müttəfiqinə çevrilməsi  İngiltərə  və Fransanın  
müstəmləkəri ilə dəniz rabitəsi üçün birbaşa təhlükə yaradırdı. 
Hər iki dövlətin hərbi-dəniz bazaları üçün də müəyyən təhlükə 
yaranırdı. Bu Fransa üçün daha ağır nəticələr verə bilərdi. 
Çünki o, faşist dövlətlərinin mühasirəsində qalmış olurdu. 
Lakin ingilis və fransız imperialistlərinin siyasətində 
antisovetizm daha çox üstünlük təşkil etdiyindən onlar İspani-
yada faşist diaktaturası qurulmasına mane olmadılar. 
Ciddi surətdə dünya müharibəsinə hazırlaşan Almaniya, 
İtaliya və Yaponiya tədricən hərbi blok yaratmağa başladılar. 
1936-cı ilin oktyabrında beynəlxalq siyasətin  əsas məsələlə-
rində birgə fəaliyyət, Mərkəzi və Cənub-Şərqi Avropada nüfuz 
dairələrinin hüdudlarını müəyyən etmək haqqında Almaniya-
İtaliya müqaviləsi imzalandı. Eyni vaxtda təcavüzkar planları 
həyata keçirməkdə  əməkdaşlığa marağı olan Almaniya 
Yaponiya ilə yaxınlaşdı. 1936-cı ilin noyabrında Almaniya ilə 
Yaponiya "Antikomintern paktı" bağladılar. Bir ildən sonra 
İtaliya da bu pakta qoşuldu. Əslində faşist-militarist koalisiyası 
dünyanı Almaniya, İtaliya və Yaponiya inhisarlarının 
mənafeyinə uyğun bölmək uğrunda müharibənin hazırlanması 
və törədilməsi məqsədi ilə meydana çıxmışdı. Blokun əsas 
zərbəsi təkcə SSRİ-yə qarşı deyil, həmçinin ABŞ, İngiltərə və 
Fransaya qarşı da çevrilmişdi. "Antikomintern paktı" 
bağlandıqdan sonra faşist dövlətlərinin təcavüzkarlığı daha da 
artdı. Faşist dövlətləri təcavüzün yeni aktını Avropada da 
törətdilər. Bunlardan birincisi, almanların məskunlaşdığı bütün 
ərazilərin birləşdirilməsi şüarı altında Avstriyanın Almaniyaya 
"birləşdirilməsi" (anşlüs) oldu. Bu addımı atmazdan əvvəl 
Hitler Britaniya hökumətinin razılığını aldı. Almaniyanı 
"Qərbin bolşevizmə qarşı qalası" hesab edən İngiltərənin hakim 
dairələri, ona Mərkəzi və  Şərqi Avropada fəaliyyət sərbəstliyi 
verdilər. 
 
310
Avropanın İngilətərə və Fransaya arxalanan kiçik dövlət-
ləri faşist blokunun təcavüzkarlığına qarşı birləşmək cəhdi 
göstərirdilər. 1934-cü ildə Yunanıstan, Rumıniya, Türkiyə  və 
Yuqoslaviya "Balkan Antantası" adlanan ittifaq yaratdılar. La-
kin sonrakı hadisələr göstərdi ki, belə  cəhdlər kiçik ölkələrə 
Almaniya və İtaliya təcavüzündən xilas olmağa təminat vermir. 
İkinci dünya müharibəsi başlanmazdan  əvvəl "Balkan An-
tantası" dağıldı.  Ərizsinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün 
Türkiyə boğazlara dair Lozanna konvensiyasına yenidən 
baxılmasına nail oldu 1936-cı ilin iyunun 22-dən iyulun 20-dək 
İsveçrənin Möhtre şəhərində çağırılan konfransda boğazlar 
məsələsində Türkiyəyə böyük üstünlüklər verildi. Boğazlar 
faktiki olaraq Türkiyənin daxili sularına çevrildi. Qara dənizə 
çıxışı olmayan ölkələrin hərbi gəmilərinə istər müharibə, istərsə 
də dinc dövrdə boğazlardan keçmək qadağan edilirdi. İqtisadi 
və siyasi cəhətdən Balkanlarda hakim olmaq siyasəti yeridən 
İtaliya 1939-cu ilin aprelində Albaniyanı işğal etdi. 
Təcavüzkar bloka qarşı digər blokun yaradılmaması onla-
rın işğallarını daha da genişləndirməsinin səbəblərindən biri idi. 
30-cu illərin sonunda dünyada burjua-demokratik, sovet və 
totalitar-militarist qüvvələri mövcud idi. Dövr tələb edirdi ki, 
totalitar-inzibati bloka qarşı burjua-demokratik və sovet qüvvə-
ləri birləşsin.Lakin bu alınmadı. Çünki burjua-demokratik qüv-
vələr sovet qüvvəsinə faşist militarizminə nisbətən daha qatı 
düşmən kimi baxırdılar və onları bir-birinə qarşı qoymaq 
siyasəti yeridirdilər. 
ABŞ XX əsrin 20-30-cu illərində yenə  də  təcridçilik si-
yasətini davam etdirir, narahat Avropanın işlərinə qarışmamağı 
lazım bilirdi. 1935-ci ilin avqustunda ABŞ konqresinin qəbul 
etdiyi "Bitərəflik haqqında" qanun da buna xidmət edirdi. Hə-
min qanun müharibə edən ölkələrdən hər birinə onların ədalətli 
və ya ədalətsiz müharibə aparmalarına baxmayaraq silah satma-
ğı qadağan edirdi. Lakin 30-cu illərin ikinci yarısında prezident 

---