Sevda quliyeva az ə r ba y ca n soraq-məlumat əDƏBİyyati yaranması, m üasir V əziyyəti və

m an d a  Azərbaycan  xalqının  çoxəsrlik  zəngin  tarixinin  və  mədə- 

niyyətinin salnaməsidir.

İzahlı  lüğətin  yüksək  elmi  dəyəri  özündədir.  Şübhəsiz,  əsər 

m üxtəlif elm sahələri m ütəxəssislərinin -  coğrafiyaçıların,  tarixçilə- 

rin,  dilçilərin,  etnoqraflarm ,  dem oqraflarm   və  po lito lo q larm   diq- 

qətini  cəlb  edəcək,  haqq m d a elmi-kütləvi m ateriallar çap  olunaraq 

onun  mahiyyəti  xalqım ıza  və  gələcək  nəsillərə  çatdırılacaq.  Əsər, 

şübhəsiz,  gərgin  elmi  axtarışların  nəticəsidir  və  ədalətli  oxucular 

on u n   yazılmasında  sərf edilmiş  əməyi  layiqincə  qiym ətləndirəcək- 

lər» [100, 5].

A kadem ik  Budaq  B udaqov uzun  illərdir  ki,  bütün  türk  dünya- 

sının,  o  sıradan  bütün  A zərbaycan  toponim lərinin  öyrənilm əsində 

ardıcıl  elmi  araşdırm alar  aparır.  Sovet  rejim inin  bu  məsələyə  də 

qadağalar  qoyduğu  v axtlarda  hörm ətli  akadem ikim iz  bu  gərəkli 

sahədə  özünəməxsus  elmi  m əktəb  yarad a  bilm işdir.  Ölkəm iz  müs- 

təqillik  qazanandan  sonra  onun  ən  çətin  vax tlard a  yaratdığı  mək- 

təb daha çoxsahəli olm uşdur.

Qədim  etnik  tariximizdən  bəhs  edən  bir  çox  dəyərli  elmi  tədqi- 

qatlann  müəllifı  Qiyasəddin  Qeybullayevin  «Erm ənistanda  Azər- 

baycan mənşəli toponim lərin izahlı lüğəti» kitabınm  həmmüəllifı kimi 

bu  əsərin  yaranm asm da xidməti xüsusilə qeyd  olunmalıdır.  Qiyasəd- 

din müəllimin Azərbaycan toponimiyasmın tədqiqi sahəsində çoxillik 

elmi axtanşlan əsərin yüksək elmi səviyyəsini təm in etmişdir.

Fikrim izcə,  bu  kitab  yalnız yaşadığımız  günlərin  deyil,  sabahı- 

m ızm  kitabıdır [100,  9].

Qədim  zam anlardan  başlayaraq  A zərbaycan  türklərinin  yaşa- 

mış  olduğu  Erm ənistan  R espublikası  ərazisində  indi  azərbaycanlı 

yoxdur.  Erm ənilərin  1828-ci  ildən  başlamış  azərbaycanlıları  öz  ta- 

rixi  ərazilərindən  qovub  çıxarm aları  prosesi  1988-ci  ildə  başa  çat- 

dırıldı.  H əm in  il  azərbaycanlılarm   axırıncı  sakinləri  erm əni  millət- 

çiləri tərəfindən doğm a şəhər və kəndlərindən deportasiya edildi.

Bu tale  həm   də m inillər  boyu  yaranm ış  coğrafı  adlarm   -  topo- 

nim lərin  tam   genosidi  ilə  başa  çatdı.  A zərbaycanlı  əhali  qovul- 

duq ca ya onların kəndləri dağıdılır, bu ərazilərin tarixi ad ları məhv 

edilir,  ya d a  1935-ci ildən başlayaraq yeni və həm  də tam  uydurm a 

erm əni  adları  ilə əvəz  olunurdu.  Yeni  yaradılan  erm ənidilli  coğrafi 

ad ların  bir  qism i  A zərbaycan  dilindən  erm əni  dilinə  eyni  ilə  tərc- 

üm ələrdən,  digər  qismi  isə  A zərbaycan  toponim lərinə  yad  olan 

q o n d a rm a  coğrafi a d la rd an  ibarətdir.

Ə halinin  deportasiyası  ilə  əlaqədar  olaraq  kəndlər,  şəhərlər, 

dağlar,  dərələr,  çaylar,  b u laq lar  d a  öz  tarixi  a d la n n d a n   m əhrum  

oldular.  B u  aydındır:  bir  yerdə  ki,  xalq  yaşam ır,  o  xalqm   dilində 

coğrafi a d la r yoxdur [1 00,10].

«E rm ənistanda  A zərbaycan  mənşəli  toponim lərin  izahlı  lüğə- 

ti»nin  re d a k to ru   akadeim k  B udaq  B udaqovun  «R edaktordan» 

başlıqlı  yazısında  oxuyuruq:  «Tədqiqatçılarım ızm   qarşısm da  hə- 

m in  adları  toplayıb  öyrənm ək  və  gələcək  nəsillərə  çatdırm aq  vəzi- 

fəsi d u ru rd u .  D o ğ rudur,  E rm ənistan  ərazisində türkm ənşəli coğra- 

fı  adların  tədqiqi  sahəsində  m üəyyən  işlər  görülmüşdür.  Əsrim izin 

80-ci illərində bizim  məsləhətimizlə S.M irm ahm udova b u  m övzuda 

nam izədlik  dissertasiyası  yazm ış  və  bir  sıra  m əqalələr  nəşr  etdir- 

mişdir.  Yaxtsız  vəfatından  so n ra  onun  tədqiqatlarm m   nəticələri 

kıtabça  şəklində  çap  olunm uşdur.  B .Ə .Budaqovun  «Didərginlər» 

m əqalələr  toplusunun  (Bakı,  1990),  «Erm ənistanın  Azərbaycan 

mənşəli  coğrafi  adları»  hissəsində  və  «Türk  uluslarm ın  yer  yadda- 

şı»  əsərinin (Bakı,  1994),  «E rm ənistanm  türk toponim ləri» fəslində 

(s. 159-176)  E rm ənistanda  türkm ənşəli  toponim lərin  mənşəyi  haq- 

qında  m ülahizələr  verilmişdir.  G ənc  tədqiqatçı  A .B ayram ov  da 

E rm ənistanda  A zərbaycan  türklərinin  yaşadığı  bir  neçə  bölgənin 

toponim iyasını  öyrənmiş,  on u n   linqvistik  təhlilinə  d a ir  elmi  mə- 

qalələr  və  m onoqrafiya  çap  etdirm iş  və  namizədlik  dissertasiyası 

yazmışdır.  L akin  bütün bu araşd ırm alard a Erm ənistanın  türkm ən- 

şəli  toponim iyasm ın  siması  ta m   əksini  tapm ışdır.  Bu  m övzunu 

m üm kün qədər tam  əhatə edə biləcək tədqiqata ehtiyac vardı.

Y ux arıd a  deyilənləri  nəzərə  alaraq   B .Ə .B udaqov  və  Q.Ə.Qey- 

bullayev b u  fundam ental lüğətin tərtibinə başladılar [100,  10].

Lüğət  əsas  etibarı  ilə X V I-X IX   əsrlərdə indiki  E rm ənistan  əra- 

zisində  m övcud  olm uş  coğrafi  a d la n   əhatə edir.  Bu,  göstərilən  əsr- 

lərdə  o rad a k ı  yaşayış  m əntəqə  adları  barədə  m ənbələrin  nisbətən 

bolluğu  ilə  bağlıdır.  Lakin  həm in  əsrlərdə  mövcud  olmuş  topo- 

nim lərin  müəyyən  hissəsi,  şübhəsiz,  erkən  o rta   əsrlərdə  yaranm ış- 

dır  və  müəlliflər  onlar  barədə  m ənbələrdə  olan  m əlum atları  da 

lüğətə cəlb etmişlər.  Beləliklə,  izahlı lüğət  əslində E rm ənistan ərazi- 

sində  qədim   dövrlərdən  başlayaraq  m övcud  olmuş  Azərbaycan 

dilli coğrafi adlar barədədir.

Ə sərin  elmi  və  eləcə  də  əməli  əhəmiyyəti  böyükdür.  Lüğətdən 

aydm laşır ki, qədim  Oğuz yurdunda,  indi  Erm ənistan adlanan əra- 

zidə son  iki  m in  ildə  türkdilli  tayfalar  aparıcı  rola  m alik  olmuşlar.

---