m an d a Azərbaycan xalqının çoxəsrlik zəngin tarixinin və mədə-
niyyətinin salnaməsidir.
İzahlı lüğətin yüksək elmi dəyəri özündədir. Şübhəsiz, əsər
m üxtəlif elm sahələri m ütəxəssislərinin - coğrafiyaçıların, tarixçilə-
rin, dilçilərin, etnoqraflarm , dem oqraflarm və po lito lo q larm diq-
qətini cəlb edəcək, haqq m d a elmi-kütləvi m ateriallar çap olunaraq
onun mahiyyəti xalqım ıza və gələcək nəsillərə çatdırılacaq. Əsər,
şübhəsiz, gərgin elmi axtarışların nəticəsidir və ədalətli oxucular
on u n yazılmasında sərf edilmiş əməyi layiqincə qiym ətləndirəcək-
lər» [100, 5].
A kadem ik Budaq B udaqov uzun illərdir ki, bütün türk dünya-
sının, o sıradan bütün A zərbaycan toponim lərinin öyrənilm əsində
ardıcıl elmi araşdırm alar aparır. Sovet rejim inin bu məsələyə də
qadağalar qoyduğu v axtlarda hörm ətli akadem ikim iz bu gərəkli
sahədə özünəməxsus elmi m əktəb yarad a bilm işdir. Ölkəm iz müs-
təqillik qazanandan sonra onun ən çətin vax tlard a yaratdığı mək-
təb daha çoxsahəli olm uşdur.
Qədim etnik tariximizdən bəhs edən bir çox dəyərli elmi tədqi-
qatlann müəllifı Qiyasəddin Qeybullayevin «Erm ənistanda Azər-
baycan mənşəli toponim lərin izahlı lüğəti» kitabınm həmmüəllifı kimi
bu əsərin yaranm asm da xidməti xüsusilə qeyd olunmalıdır. Qiyasəd-
din müəllimin Azərbaycan toponimiyasmın tədqiqi sahəsində çoxillik
elmi axtanşlan əsərin yüksək elmi səviyyəsini təm in etmişdir.
Fikrim izcə, bu kitab yalnız yaşadığımız günlərin deyil, sabahı-
m ızm kitabıdır [100, 9].
Qədim zam anlardan başlayaraq A zərbaycan türklərinin yaşa-
mış olduğu Erm ənistan R espublikası ərazisində indi azərbaycanlı
yoxdur. Erm ənilərin 1828-ci ildən başlamış azərbaycanlıları öz ta-
rixi ərazilərindən qovub çıxarm aları prosesi 1988-ci ildə başa çat-
dırıldı. H əm in il azərbaycanlılarm axırıncı sakinləri erm əni millət-
çiləri tərəfindən doğm a şəhər və kəndlərindən deportasiya edildi.
Bu tale həm də m inillər boyu yaranm ış coğrafı adlarm - topo-
nim lərin tam genosidi ilə başa çatdı. A zərbaycanlı əhali qovul-
duq ca ya onların kəndləri dağıdılır, bu ərazilərin tarixi ad ları məhv
edilir, ya d a 1935-ci ildən başlayaraq yeni və həm də tam uydurm a
erm əni adları ilə əvəz olunurdu. Yeni yaradılan erm ənidilli coğrafi
ad ların bir qism i A zərbaycan dilindən erm əni dilinə eyni ilə tərc-
üm ələrdən, digər qismi isə A zərbaycan toponim lərinə yad olan
q o n d a rm a coğrafi a d la rd an ibarətdir.
Ə halinin deportasiyası ilə əlaqədar olaraq kəndlər, şəhərlər,
dağlar, dərələr, çaylar, b u laq lar d a öz tarixi a d la n n d a n m əhrum
oldular. B u aydındır: bir yerdə ki, xalq yaşam ır, o xalqm dilində
coğrafi a d la r yoxdur [1 00,10].
«E rm ənistanda A zərbaycan mənşəli toponim lərin izahlı lüğə-
ti»nin re d a k to ru akadeim k B udaq B udaqovun «R edaktordan»
başlıqlı yazısında oxuyuruq: «Tədqiqatçılarım ızm qarşısm da hə-
m in adları toplayıb öyrənm ək və gələcək nəsillərə çatdırm aq vəzi-
fəsi d u ru rd u . D o ğ rudur, E rm ənistan ərazisində türkm ənşəli coğra-
fı adların tədqiqi sahəsində m üəyyən işlər görülmüşdür. Əsrim izin
80-ci illərində bizim məsləhətimizlə S.M irm ahm udova b u m övzuda
nam izədlik dissertasiyası yazm ış və bir sıra m əqalələr nəşr etdir-
mişdir. Yaxtsız vəfatından so n ra onun tədqiqatlarm m nəticələri
kıtabça şəklində çap olunm uşdur. B .Ə .Budaqovun «Didərginlər»
m əqalələr toplusunun (Bakı, 1990), «Erm ənistanın Azərbaycan
mənşəli coğrafi adları» hissəsində və «Türk uluslarm ın yer yadda-
şı» əsərinin (Bakı, 1994), «E rm ənistanm türk toponim ləri» fəslində
(s. 159-176) E rm ənistanda türkm ənşəli toponim lərin mənşəyi haq-
qında m ülahizələr verilmişdir. G ənc tədqiqatçı A .B ayram ov da
E rm ənistanda A zərbaycan türklərinin yaşadığı bir neçə bölgənin
toponim iyasını öyrənmiş, on u n linqvistik təhlilinə d a ir elmi mə-
qalələr və m onoqrafiya çap etdirm iş və namizədlik dissertasiyası
yazmışdır. L akin bütün bu araşd ırm alard a Erm ənistanın türkm ən-
şəli toponim iyasm ın siması ta m əksini tapm ışdır. Bu m övzunu
m üm kün qədər tam əhatə edə biləcək tədqiqata ehtiyac vardı.
Y ux arıd a deyilənləri nəzərə alaraq B .Ə .B udaqov və Q.Ə.Qey-
bullayev b u fundam ental lüğətin tərtibinə başladılar [100, 10].
Lüğət əsas etibarı ilə X V I-X IX əsrlərdə indiki E rm ənistan əra-
zisində m övcud olm uş coğrafi a d la n əhatə edir. Bu, göstərilən əsr-
lərdə o rad a k ı yaşayış m əntəqə adları barədə m ənbələrin nisbətən
bolluğu ilə bağlıdır. Lakin həm in əsrlərdə mövcud olmuş topo-
nim lərin müəyyən hissəsi, şübhəsiz, erkən o rta əsrlərdə yaranm ış-
dır və müəlliflər onlar barədə m ənbələrdə olan m əlum atları da
lüğətə cəlb etmişlər. Beləliklə, izahlı lüğət əslində E rm ənistan ərazi-
sində qədim dövrlərdən başlayaraq m övcud olmuş Azərbaycan
dilli coğrafi adlar barədədir.
Ə sərin elmi və eləcə də əməli əhəmiyyəti böyükdür. Lüğətdən
aydm laşır ki, qədim Oğuz yurdunda, indi Erm ənistan adlanan əra-
zidə son iki m in ildə türkdilli tayfalar aparıcı rola m alik olmuşlar.