SeyġDAĞa onullahġ
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
121 Bəhs etdiyimiz dövrdə mərkəzi hakimiyyətin qüvvətlənməsi ilə əlaqədar olaraq mühüm sənətkarlıq mərkəzi sayılan Təbrizdə də sənətkarlıq təĢkilatları möhkəmlənirdi. Lakin ġərq feodal Ģəhərlərində, o cümlədən Təbrizdə olan sənətkarlıq təĢkilatları ilə Avropa sexləri arasında aĢağıda göstərilən müəyyən uyğun cəhətlər var idi. 1. Avropa sənətkarlar təĢkilatının baĢçısı sənətkarlar arasında seçildikdən sonra Ģəhər hakimi tərəfindən təsdiq olunurdu. ġərq Ģəhərlərində,o cümlədən Təbrizdə də sənətkarlar öz aralarından seçdikləri baĢçını nəqib və Ģəhər kələntəri təsdiq etdikdən sonra səlahiyyətli sayılırdı. 2. Avropada sənətkarlıq təĢkilatları öz daxili iĢlərini Ģəhər hakiminin ümumi nəzarəti altında həyata keçirirdilər. ġərq Ģəhərlərində, o cümlədən Təbrizdə də dövlət tərəfindən ayrı-ayrı sənətkarlar üzərində təyin edilmiĢ illik vergi sənətkarlıq təĢkilatının ağsaqqalı və ya baĢçısının razılığı ilə həyata keçirilirdi. Bu iĢdə Ģəhər dövlət məmurlarının da iĢtirakı zəruri idi. Siyahı dövlət tərəfindən təsdiq olunduqdan sonra həmin vergi alınırdı. 3. Avropada sənətkarlıq təĢkilatı Ģurasının tərkibi usta sənətkarların öz aralarından seçdikləri baĢçıdan ibarət idisə də, ġərq Ģəhərlərində də təcrübəli ağsaqqal ustalar təĢkilata rəhbərlik edirdilər. Sənətkarlıq təĢkilatı Ģurası sənətkarlıq təĢkilatının daxili iĢlərinin həllində mühüm rol oynayırdı. Vergini təyin etmək, vaxtında toplamaq, usta ilə Ģagird və ya ayrı-ayrı sənətkarlar arasında baĢ verən ixtilafları həll etmək sənətkarlıq təĢkilatı Ģurasının öhdəsində idi. Təbrizdə sənətkarlıq təĢkilatı rəisi Ģeyx və ya məlik adlanırdı. ««ġeyxi topçubaĢı», «məlik-üs-sənna» istilahlarına mənbələrdə tez-tez təsadüf edilir. 4. Avropa Ģəhərlərində eyni sənət sahəsi ilə məĢğul olan sənətkarlar öz təĢkilatlarında birləĢirdilər. ġərq Ģəhərlərində, o cümlədən Təbrizdə də vəziyyət eynilə Avropa Ģəhərlərində olduğu kimi idi. Lakin Təbriz sənətkarlarının bir xüsusiyyəti də var idi: onlar təkcə eyni sənət növü üzrə olan bazar və ya rastada bir-birinin yanında düzülmüĢ dükanlarda iĢləmir, hətta çox vaxt eyni məhəllədə yaĢayırdılar. Çust tikənlər məhəlləsi, dabbağlar məhəlləsi, daĢ yonanlar küçəsi, çəkmə tikənlər bağı, sənətkarlar bağı, iynə qayıranlar bağı, papaq tikənlər bağı və s. 5. Avropada sənətkarlar təĢkilatı ilə yanaĢı, ayrı-ayrı tacirlərin və peĢə sahiblərinin təĢkilatları olduğu kimi, Təbrizdə də tacirlərin, musiqiçilərin və s. peĢə sahiblərinin təĢkilatları olmuĢdur. Tacirlər təĢkilatına kətxudalar baĢçılıq edirdi. Azərbaycanın baĢqa Ģəhərlərində olduğu kimi, Təbrizdə də ayrı-ayrı məhəllələrin kətxudaları var idi. Məhəllə sakinləri də öz aralarından bir nəfəri kətxuda seçib, nəqib və Ģəhər kələntərinin təsdiqinə verirdi. Təbrizdə məhəllə kətxudalarının böyük nüfuzu var idi. Alessandri Təbriz məhəllə kətxudalarının rolunu belə Ģərh edirdi: «ġəhərdə kətxudaların qüdrəti Ģahın qüdrətindən 122 böyükdür. Belə ki, Ģəhərdə ətin qiyməti bir qədər bahalaĢır, məhəllə baĢçıları ilə ġəhər dövlət məmurları arasında ixtilaf baĢ verir. Məhəllə baĢçıları onların evlərinə hücum edərək onları tutub öldürürlər. Buna görə də o vaxtdan onların səlahiyyətlərini məhdudlaĢdırmaq üçün heç bir tədbir görülməmiĢdir» [257]. Sənətkarların bir hissəsi karxanalarda kollektiv surətdə iĢləyirdilər. Ayrıca karxana, yaxud dükan açmaq imkanı olmayan sənətkarlar nisbətən imkanı olan sənətkarların yanına gedərək orada iĢləyirdilər. Mənbələrin verdikləri məlumata görə dükanı olmayan, açıq havada və ya səyyar iĢləyən sənətkarların sayı daha çox idi. A. P. Novoseltsev Təbrizdə sənətkarlıq təĢkilatlarının xüsusi nizamnaməsi və hansı vəzifəni yerinə yetirməsi barədə məlumat olmadığını bildirmiĢdir [258]. Bir çox axtarıĢdan sonra biz də bu qənaətə gəlmiĢik ki, bir sıra dini risalələrdə və fütuvvətnamələrdə qeyd olunan sənətkarlıq təĢkilatının dini qaydalarından baĢqa, ġərq Ģəhərlərində, o cümlədən Təbrizdə sənətkarlıq təĢkilatlarının Avropa sənətkarlıq təĢkilatlarında olduğu kimi yazılı nizamnaməsi olmamıĢdır. Bu təĢkilatlar iĢlərini, adətən, müxtəlif dini adətlər və Ģəriət əsasında qururdular [259]. XVI-XVII əsrlərdə Təbrizdə sənətkarlıq təĢkilatları iqtisadi, hüquqi, xüsusilə siyasi cəhətdən hələ zəif olub, özünüidarə hüquqları çox məhdud idi [260]. Məxəzlərdən belə bir fakt məlumdur ki, Təbrizdə bir çörəkçi möhtəsibin çörəyin qiymətini artırmağa qoymamasından və nəticədə onun bundan ziyan çəkməsindən Ģəhər hakiminə Ģikayət edir. Çörəkçinin Ģikayətini eĢidən Ģəhər hakimi deyir ki, bu, möhtəsibin öz iĢidir və onun səlahiyyətinə daxildir [261]. Qəssab və ya çörəkçi, öz malını qoyulmuĢ qiymətdən baha satdıqda darğalar onun qulaqlarını kəsdirə bilərdi [262]. Çəkidə və qiymətdə aldadanları darğa və ya möhtəsib cəzalandırırdı. Bu da ayrı-ayrı sənətkarlıq təĢkilatları daxilində özünüidarə hüquqlarının məhdud olmasını göstərir. Ticarət. Səfəvilər hakimiyyəti dövründə Təbriz Ģəhəri təkcə Azərbaycanda deyil, Yaxın və Orta ġərqdə mühüm ticarət mərkəzlərindən biri hesab olunurdu. Səyahət və ya ticarət məqsədilə Təbrizə gəlmiĢ avropalılar onu ticarət «Ģəhəri» adlandırmıĢlar. Qeyd olunmalıdır ki, Təbrizin əsas iqtisadi bazasını sənətkarlıq və ticarət təĢkil etməsinə baxmayaraq, Ģəhərdə sənətkarlığa nisbətən ticarət, xüsusilə xarici ticarət üstünlük təĢkil edirdi. F. M. Əliyev təsərrüfat həyatında feodal istehsal üsulunun hökm sürdüyü bir dövrdə orta əsr ġərq Ģəhərlərində ibtidai və kustar üsulla aparılan sənətkarlığa nisbətən ticarətin üstünlük təĢkil etdiyini bildirmiĢ və fikrini sübut üçün aĢağıda qeyd olunan üç amili əsas götürmüĢdür: 1. sənətkarlar əsas etibarilə daxili bazarın ehtiyacını ödədikləri halda, tacirlər onların hazırladıqları əmtəələri xarici bazarlara çıxarırdılar. Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|