SeyġDAĞa onullahġ
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
123 2. sənətkarlıqla yalnız, yerli sənətkarlar məĢğul olduqları halda, ölkənin ticarətinin inkiĢafında yerli ticarətdən (sövdəgərlərdən) əlavə əcnəbi tacirlər də mühüm rol oynayırdılar. 3. Xarici bazarda sənətkarların hazırladıqları mallara nisbətən, xammala (xüsusilə xam ipəyə - S. O.) daha çox ehtiyac olduğu üçün, ticarətdən daha çox qazanc əldə edilirdi [263]. F. Əliyevin yuxarıda qeyd etdiyi amillərə birini də artırmaq lazımdır. O da bundan ibarətdir ki, iri sənətkarlar istehsalçı olmaqla yanaĢı, həm də istehsal olunan malları özləri satır və bəzən hətta xarici ölkələrə aparırdılar. Deməli, tacirlər sənətkarlarla alıcılar arasında vasitəçi rolu oynadıqları halda, iri sənətkarlar (belə sənətkarların karxanalarında bir neçə usta və Ģagird iĢləyirdi) həm istehsalçı, həm də tacir kimi fəaliyyət göstərirdilər. Bizcə, bu müddəaları bütün Ģəhərlərə Ģamil etmək düzgün olmazdı. Bunlar əsasən karvan ticarət yolu üzərində yerləĢən və onun iqtisadi həyatında ticarətin mühüm rol oynadığı Təbriz, Ərdəbil, Gəncə, ġamaxı, Bakı kimi Ģəhərlərə aiddir. Ġqtisadi həyatında ticarətin mühüm rol oynaya bilmədiyi Ģəhərlərdə isə sənətkarlıq üstün mövqe tuturdu. Təbriz ticarət mərkəzi olduğu üçün onun əhalisinin bir kateqoriyasını tacirlər təĢkil edirdi. Təsadüfi deyildir ki, Orucbəy Bayat Ģəhər əhalisinin əksəriyyətinin alverçilərdən ibarət olduğunu bildirmiĢdir [264]. Təbrizin iqtisadi həyatında ticarətin mühüm rol oynamasına aĢağıdakı amillər təsir göstərmiĢdir. 1. Təbriz mühüm sənətkarlıq mərkəzi idi. Orada istehsal olunan bir sıra mallar, xüsusilə toxuculuq malları Yaxın və Orta ġərqin, eləcə də Avropa tacirlərinin diqqətini özü nə cəlb etmiĢdi. 2. Təbriz əlveriĢli bir mövqedə - ġərq ilə Qərbi birləĢdirən mühüm ticarət karvan yolu üzərində yerləĢmiĢdi. Bununla əlaqədar olaraq ġərq ölkələrindən satılmaq üçüi Qərbi Avropaya aparılacaq mallar və ya əksinə, Qərbi Avropa ölkələrindən satılmaq məqsədilə ġərq ölkələrinə ixrac olunan mallar ilk növbədə Təbrizdə cəmləĢirdi. Deməli, Təbriz ġərq ilə Qərb ölkələri arasındakı ticarət mallarının bir növ satıĢ mərkəzinə çevrilmiĢdi [265]. 3. ġirvan, Gilan ipəyi əsasən Təbriz vasitəsilə digər ölkələrə, o cümlədən Avropaya aparılırdı. Xam ipək alveri Təbrizin ticarətində əsas və mühüm yerlərdən birini tuturdu. 4. Rusiya vasitəsilə Avropa ölkələri ilə ticarət ġamaxı və Bakı kimi Təbrizin də iqtisadi həyatında, o cümlədən ticarətin inkiĢafında mühüm rol oynayırdı. 5. Avropa sənaye manufakturasının xammala, xüsusilə ipəyə, pambığa, dəriyə olan ehtiyacını ödəmək üçün əsas satıĢ bazarı Təbrizdə cəmləĢirdi. 124 6. Ticarəti inkiĢaf etdirmək bilavasitə saray və iri feodal əyanlarının mənafeyinə uyğun idi. Səfəvi dövlət xəzinəsinin əsas mədaxilinin mühüm hissəsini ticarətdən əldə edilən gəlir təĢkil edirdi. Adam Oleari yazır ki, iranlılar (o cümlədən Azərbaycanlılar - S. O.) ticarətdən yüksək gəlir əldə edirdilər [266]. 7. Ticarətin ən gəlirli qazanc mənbəyi olduğunu nəzərə alan vuruĢan tərəflər ziyan çəkməsin deyə, hətta müharibələr dövründə belə ticarət karvanlarının sərbəst gediĢ-gəliĢinə imkan yaradırdılar. Təsadüfi deyildir ki, 1590-cı il sülh Ģərtlərindən biri də bu idi ki, Osmanlı dövləti ilə Səfəvi dövləti arasında sərhəd hesab olunan Araz çayından yalnız tacirlər və xarici ölkə tacirlərinin gediĢ-gəliĢinə icazə var idi [267]. Adam Oleari yazır ki, Səfəvi dövləti ilə Osmanlı dövləti arasında belə bir Ģərt qəbul edilmiĢdi ki, istər müharibə, istərsə də sülh dövründə ticarət karvanları və tacirlər sərbəst gəlib- getsinlər [268]. Osmanlı hökmdarı Sultan Murad sərhəd məsələsini müəyyənləĢdirmək üçün 1639-cu il mayın 18-də Ģah Səfiyə yazdığı məktubunda hər iki tərəfdə tacirlərin gəlib-getməsi barədə razılıq əldə edilməsini xüsusilə qeyd etmiĢdi. Bu müddəa 1639-cu il sülh müqaviləsində öz əksini tapmıĢdı [269]. Daxili ticarət. Əmtəə-pul münasibətlərinin inkiĢafı tədricən daxili ticarətin geniĢlənməsinə səbəb olurdu. Təbrizdə ticarəti inkiĢaf etdirmək üçün xeyli karvansara tikilmiĢdi. Bu karvansaralarda tacirlər gecələməklə yanaĢı, alverlə də məĢğul olurdular. ġəhərdə müxtəlif mallar satılan xeyli ixtisaslaĢdırılmıĢ bazarlar var idi. Təbrizdə Uzun Həsən tərəfindən tikdirilmiĢ Qeysəriyyə bazarı daxili və xarici ticarətin mərkəzinə çevrilmiĢdi. ġərqdə ən gözəl bazarlardan biri hesab olunan Qeysəriyyədə nadir mallar tapmaq olardı [270]. 1585-ci ilin sentyabrında Osmanlı ordusu Qeysəriyyəni yandırır, lakin bazar sonralar əhalinin köməyilə yenidən bərpa olunur. ġarden yazır ki, Təbrizin qiymətli mallar və cəvahirat alveri mərkəzi olan ən gözəl bazarı Qeysəriyyə adlanırdı. Qeysəriyyə səkkizguĢəli çox böyük və geniĢ sahəyə malik idi [271], ġarden Təbriz bazarlarının əzəmətini belə təsvir etmiĢdir: «Təbrizdə ali saraylar və böyük binalar görmədim. Lakin bunun müqabilində Asiyanın ən ali bazarı bu Ģəhərdə yerləĢir. Bu bazarların vüsəti və əzəməti, onları örtən gözəl günbəz və tağları, gün ərzində oraya toplaĢan adamlar, çoxlu ticarət malları insanı valeh edir, Təbriz bazarlarının ehtiĢamını göstərir» [272]. Təbrizdə ayrı-ayrı feodallar tərəfindən tikdirilmiĢ bazarlar da var idi. Azərbaycanın əyalət hakimi Mirzə Sadıq XVII əsrdə Təbrizdə üstüörtülü Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|