V.Kyoler M.Vertgaymer, K.Dunkerlarning eksperimental tadqiq otlari tafakkurning asosiy mexanizmlaridan biri bo’lgan
predmetlarni yangi aloqalar va munosabatlarga fikran jihatini ochishni aniqladilar.
Ammo ular ham mazkur muammoli vaziyatda individning amaliy va nazariy aqliy
faoliyatlari rolini mutlaqo tan oladilar.
Amerika psixologiyasida
vujudga kelgan bixeviorizm
yoki xulq
psixologiyasi oqimi o’tgan asrning oxirlaridan boshlab hukm surib kelmoqda.
Bixeviorizm oqimining asoschilari amerikalik psixologlar
Dj.Uotson (1878-1958)
va
E.Torndayk . (1871-1949) lardir. Keyinchalik bular qatoriga
K.Levin (1890-
1957)
A.Vays (1974-1931) va boshqalar kelib qo’shiladilar. Ma'lum davrgacha
mazkur oqim psixologiya olamida dominantlik rolini o’ynaydi. hozirgi davrda bu
oqim bir necha mustaqil psixologik maktablarga ajralib ketgan. Lekin ularning
mohiyatida bixeviorizm nafasi urib turadi. hammasi uchun umumiy formula S-R,
ya'ni stimul-reaksiya xizmat qilib kelmoqda.
Dj.Uotson tafakkurning ichki nutq va noverbal tovushsiz imo-ishora,
mimika, yelka qisishi, qosh suzish, kommunikasiya, muloqotni birga qo’shib, keng
ma'noda tushunadi va uni uchta shaklga ajratib o’rganadi. Nutq shakllaridan biri
nutq malakalarini sekin-asta avj oldirish deb ataladi. Bu she'rni yoki sitatani aniq
esga tushirishda o’z ifodasini topadi. Tafakkurning ikkinchi shakli sub'ekt uchun
yangi bo’lmagan topshiriqni so’z yordami bilan yechish, yarim-yortisi unutilgan
she'rni eslashga harakat va nihoyat, yangi topshiriqni yaqqol ifodali harakat va so’z
yordami bilan yechish Dj. Uotson uchun malaka u individual egallagan va
o’rganilgan xatti-harakatdir. Ushbu nazariya nuqtai nazaridan qarasak, tafakkur
malakaga yaqinlashtirilib qo’yiladi, chunki she'rni esga tushirish ham tafakkur deb
talqin qilinadi.
Dj. Uotson tilni o’zlashtirishning ijtimoiy jihatlarini umuman hisobga
olmagan, nutqning tuzilishi va rivojlanishiga sira e'tibor qilmagan. Nutq bilan
tafakkur birligi to’g’risida tamoyilni anglab yetmagan, tafakkur va ongning xulq
ko’rinishi sifatida olib qaralgan.
