Sh. I. Mustafakulov, O. A. Raximberdiyev, M. Sh. Egamberdiyeva iqtisodiy atamalarning
Yüklə 22,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
| w sxih*— -
Ц § —-««resNXKtoOt»*— DAVLAT MAQSADLI JAMG ARMALARI - Davlat budjeti tarkibida jamlantiriladigan jamg'armalar bo'lib, ularning har biri uchun mablag'lar manbalari, har bir manbadan mablag' tushishi normalari va shartlari, shuningdek, shu mablag'lardan foydalanilishi mumkin bo'lgan maqsadlar qonun hujjatlari bilan belgilanadi. DAVLAT TASHQI QARZI - davlat tomonidan xorijdan mablag' jalb qilish natijasida vujudga kelgan O'zbekiston Respublikasi majburiyatlarining yig'indisi. DAVLAT TASARRUFIDAN CHIQARISH - davlat mulkini mulkchilikning har xil mulk shakllariga aylantirish demakdir. DAVLAT TOMONIDAN ICHKI MABLAG'NI JALB QILISH - aktivlarni ichki manbalardan (rezident-yuridik va jismoniy shaxslardan) jalb etish hamda buning natijasida O'zbekiston Respublikasining qarz oluvchi sifatidagi yoki qarz oluvchi rezidentlarning o'z kreditlari (qarzlari)ni to'lashiga kafil sifatidagi majburiyatlari vujudga kelishi. DAVLAT TOMONIDAN XORIJDAN MABLAG' JALB QILISH - aktivlarni xorij manbalari (chet el davlatlari, norezident yuridik shaxslar va xalqaro tashkilotlar)dan jalb etish hamda buning natijasida O'zbekiston Respublikasining qarz oluvchi sifatidagi yoki qarz oluvchi rezidentlarning o'z kreditlari (qarzlari)ni to'lashiga kafil sifatidagi majburiyatlari yuzaga kelishi. DEBET - buxgalteriya hisobi schyotining bir qismi. Aktiv schyotlarning debeti bo'yicha hisob obyektining ko'payishi aks ettiriladi, passiv schyotlarning debeti bo'yicha esa kamayishi yoziladi. Hisoblashish schyotlarida debet mazkur korxonaning boshqa korxona va shaxslardan oladigan summasini aks ettiradi (debitorlik qarzlari). Debet qoldiq (saldo) faqat aktiv schyotlarda bo'lishi mumkin. DEFLYATSIYA - inflyatsiya davrida muomaladagi qog'oz pulni kamaytirish. Davlat tomonidan muomaladagi pul miqdorini kamaytirishga qaratilgan moliya va pul-kredit tadbirlarini qo'llash orqali amalga oshiriladi. — 119 ECONOMICS - odamlar o'z ehtiyojlarini qondirish maqsadida, cheklangan resurslarga ega bo'laturib, har xil mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarishni qanday tashkil qilishni o'rganuvchi fan. ECONOMY - odamlarning mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’mol qilish borasida olib boradigan xo'jalik faoliyat turlarining majmuasi. EFFEKTFVLIK - har xil ko'rinishdagi iqtisod resurslari yoki resurslar majmuyi bilan iqtisodiy faoliyat amaliy natijalari nisbatini aks ettiruvchi iqtisodiy kategoriya. EGALIK QILISH MUMKIN BO'LGAN DAROMAD (MAVJUD DAROMAD) - institutsion birlik muayyan hisobot davrida o'zining naqd pul aktivlarini kamaytirmasdan yoki passivlarini ko'paytirmasdan tovar va xizmatlarning pirovard iste’moli uchun sarflashi mumkin bo'lgan maksimal daromad yig'indisiga egalik qilish mumkin bo' lgan daromad. EGASINING NOMI YOZILGAN QIMMATLI Q O G 'O ZLAR - mulkiy huquqlarning realizatsiya qilinishi o'z egasining ro'yxatdan o'tkazilgan bo'lishini talab etadigan qimmatli qog'ozlar. EGRI (BILVOSITA) SOLIQLAR - xo'jalik aktlari va aylanmalari hamda moliyaviy operatsiyalardan kelib chiqadi. Bu soliqlarning tarkibiga qo'shilgan qiymat solig'i, aksizlar, bojxona bojlari, qimmatbaho qog'ozlar bo'yicha operatsiyalardan olinadigan soliq va boshqalar kiradi. Ular baho yoki tarifga ustama (qo'shimcha) tarzida (ko'rinishida) o'rnatilib, soliq to'lovchilaming daromadlari bilan belgilanadigan (aniqlanadigan) to'g n (bevosita) soliqlardan farq qiladi. EGRI CHIZIQABRISI - trendning grafikdagi alohida qismi. EHTIMOL (ingl. probability) - ma’lum natijaga erishish imkoniyati. EHTIMOLLAR NAZARIYASI - tasodifiy hodisalarning ehtimolligi bo'yicha o'zaro aloqada bo'lgan boshqa hodisalarning ehtimolligini aniqlash bilan bog'liq matematika fani. Ehtimollar nazariyasi asosida tasodifiy hodisalarning ro‘y berish ehtimolligi katta yoki kichik ekanligi aniqlanadi. EHTIYOJ - insonlarning, ijtimoiy guruhlarning yashash va mehnat qilish jarayonlarini ta’minlash uchun zarur bo'lgan hayotiy vositalardir. Ehtiyoj subyektlarning o'zaro bog'liqligi va ularning faoliyatida umumiy manfaatdorlikni ifodalaydi. EKIN MAYDONLARITARK1BI - jami ekish maydonida ayrim turdagi ekinlar maydonining tutgan salmog'i. EKOLOGIK AUDIT (EKOAUDIT) - korxonalar, kompaniyalarning ichki ekologik salohiyati, ularning xavf-xatarlari va imkoniyatlarini doimiy tekshirib turish instrumentidir. EKOLOGIK MONITORING - atrof, tabiiy muhit va uning resurslari holatini ma’lum dastur asosida muntazam kuzatish, baholash, prognozlash (bashoratlash)ning ma’lum tizimi bo'lib, iqtisodiy-ekologik boshqaruv qarorlarini tayyorlash va qabul qilish jarayonlarini axborot bilan ta’minlashga xizmat qiladi. U antropogen faoliyat ta’sirida atrof-muhit holatidagi o'zgarishlarni aniqlash va tegishli tavsiyalarni ishlab chiqishga imkon beradi. EKOLOGIK MUAMMOLAR - insoniyat xatti-harakatlari va xo'jalik faoliyati natijasida atrof-muhitga yetkazilgan zarar. EKOLOGIK RESURSLAR - biosferada ekologik muvozanatni ta’minlaydigan muhitni shakllantiruvchi komponentlarning majmuyi bo'lib, ular insonning ijtimoiy-biologik mavjudot sifatidagi hayotiy normal muhiti hisoblanadi. Ekologik resurslar hayotiy muhim funksiyani bajaradigan tabiiy tizimlarga kiradi. Bu resurslarning xarakterli xususiyati shundaki, ular, asosan, jamiyatni zaruriy ne’mat shaklidagi xizmat bilan ta’minlaydi. Ekologik resurslarga havo, suv, yer (tuproq) kiradi. EKOLOGIYA - tabiat va jamiyat o'zaro ta’sirining umumiy qonuniyatlari to'g'risidagi fan; atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiat resurslarini ishlatishning maqsadga muvofiqligiga qaratilgan jamiyat faoliyatining maxsus sohasi. EKONOMETRIKA - iqtisodiy hodisa va jarayonlarning aniq miqdoriy qonuniyatlari va o'zaro aloqalarini matematik, statistik metodlar, modellar yordamida o'rganuvchi fan. Matematikaning iqtisodiyotda qo'llanilishi bo'yicha iqtisodiy nazariyadagi alohida oqim. EKONOMETRIKA KONSEPSIYALARI - iqtisodiyotda matematika metodlaridan keng foydalanishga asoslangan konsepsiyalar. Asosiy vakillari L. Valras, V. Pareto (Lozanna universiteti), fon Neyman, U. Mitchell, E. Barone, M. Panteleoni. 1910-yilda polshalik iqtisodchi P. Chompa “Ekonometriya” (“Ekonomterika”) matnini qo'llagan. Ilmiy muomalaga (1926) norvegiyalik R. Frish kiritgan. AQSh, Buyuk Britaniya, Niderlandiya va boshqa mamlakatlarda keng rivoj topmoqda. Turli iqtisodiy ta’limot yo'nalishlarida qo'llaniladi, ilmiy va amaliy ahamiyatga molik. V. Leontev ham bu konsepsiyalardan (1906) o'zining “chiqim-chiqarish” uslubida foydalangan (U 1973-yilda Nobel mukofoti sovrindori bo'ldi). 60-70-yillarda ^ 121 - bu yo'nalish sobiq SSSR, xususan, O'zbckistonda rivoj topdi. Respublikamizning olim va mutaxassislari tomonidan iqtisodiy modeUashtirish va algoritmlash bo'yicha muhim tadqiqotlar amalga oshirilgan. EKSEDENT RISKI - mazkur toifadagi risk bo'yicha zararni qayta sug'urtalash to'g'risidagi kelishuv. EKSEDENT ZARAR1 - noproporsionl qayta sug'urtalash shakli. Bunda sedentga o'z zimmasida ushlab qolingan zarardan oshgan qismi qayta sug'urtalovchi kompaniya tomonidan qoplanadi. EKSPERT - u yoki bu masalada asoslab berilgan fikr-mulohaza bildirishi mumkin bo'lgan faoliyatning muayyan sohasida yetuk bilim, tajribaga ega mutaxassis. U korxona, tashkilot yoki davlat organlari tomonidan ekspertiza (masalan, buxgalteriya, patent ekspertizasi) o'tkazishga taklif qilinadigan shaxs. EKSPERT BAHOLASH - yuqori malakali mutaxassislar (ekspertlar) tomonidan marketing omillari yoki tadbirlarini bevosita baholash. EKSPERT XULOSASI - yozma shaklda ifodalangan ekspert ishining natijalari. EKSPLUATATSIYA - ishlab chiqarish vositalari egalari tomonidan bevosita ishlab chiqaruvchilar mehnati bilan yaratgan qo'shimcha mahsulotni haq to'lamasdan o'zlashtirib olishi. EKSPORT - tovarlar, xizmatlar va kapitalni sotish maqsadida chet el bozorlariga chiqarish; eksport import bilan bir qatorda xalqaro ijtimoiy mehnat taqsimoti bilan bog'Iangan va tashqi savdoning tarkibiy qismidir. Eksportning quyidagi ko'rinishlari mavjud: 1. Tovar eksporti - bunda moddiy ne’matlar chetga chiqariladi. 2. Xizmatlar eksporti - bunda xorij dagi sheriklarga to' lov evaziga turli xizmatlar ko'rsatiladi. 3. Kapital eksporti - bunda chet mamlakatlarga turli obyektlar qurish va ishga tushirish uchun mablag' (kapital) qo'yiladi. EKSPORT (CHETGA MOL CHIQARISH) SOLIG'I - tovar yoki xizmat uchun to'lanishi shart bo'lgan soliqlardan shakllanadi va tovarlar iqtisodiy hududdan olib chiqilganda yoki xizmat rezidentlardan tashqari iste’molchilarga ko'rsatilganda olinadi. EKSPORT IMKONIYATI - chet elga tovar chiqarish, sotish imkoniyati; korxonalar tarmoqlar va ayrim bir mamlakatning xorijga tovar chiqarib, chet el bozorida raqobat qila bilish qobiliyati, shuning hisobiga valyuta to'play olishi, daromad ola bilishni anglatadi. EKSPORT KVOTA - muayyan tovarlarni eksportga belgilangan hajmda ishlab chiqarish va yetkazib berish. EKSPORT MARKETINGI - tashqi bozorga mo'ljallangan marketing. EKSPORT UCHUN SUBSIDIYA - tovarlar iqtisodiy hududdan olib ketilganda yoki rezidentsiz birliklarga xizmat ko'rsatilganda, tovar va xizmatlar uchun to'lanishi zarur bo'Igan barcha moliyaviy yordam yig'indisi. EKSPORT-IMPORT SOLIG‘ 1 - soliqqa tortishning ко‘rinishlaridan biri; tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solish vositasi (chorasi). Soliqqa tortish obyekti bo'lib belgilangan kurs bo'yicha milliy valyutada hisoblangan tovarlarning boj qiymati yoki og'irlik va miqdor birliklarida ifodalangan tovarlar soni hisoblanadi. EKSPORTNING GEOGRAFIK TARKIBI - alohida qit’a mamlakatlari, mamlakatlar guruhlari yoki alohida mamlakatning mamlakat eksportidagi ulushlari nisbati. EKSTENSIV IQTISODIY O'SISH - ishlab chiqarish jarayonini kengaytirib (ish o'rinlarini ko'paytirish, ekin maydonlarini kengaytirish va hokazo) borishga aytiladi. EKSTENSIV RIVOJLANISH YO'LI - iqtisodiy o'sishning bir tipi. Ekstensiv rivojlanishda iqtisodiy o'sishga ishlab chiqarishning awalgi texnikaviy asosi saqlanib qolgan holda ishlab chiqarish omillari miqdorini ko'paytirish orqali erishiladi. Masalan, zavod qo'shimcha sex quradi, ya’ni ishlab chiqarishga qo'shimcha ishlab chiqarish vositalari va ish kuchini jalb etadi hamda mahsulot miqdorining o'sishiga erishiladi. Bunda ishlab chiqarish omillari miqdorining o'sishi hisobiga mahsulot hajmi o'smoqda. Bu yo'l bilan yuqori ishlab chiqarish samaradorligiga erishib bo'lmaydi. EKSTRAVERSIYA (extra - tashqari) - shaxsning shunday psixologik xususiyatlarini ko'rsatib beradiki, bunda shaxs o'z qiziqishlarini tashqi omilga, tashqi obyektlarga qaratadi, ba’zan buni o'zining qiziqishlari, shaxsiy ahamiyatini pasaytirish hisobiga amalga oshiradi. EKSTROPOLYATSIYA MODELINI QURISH - biror-bir bashorat- lanayotgan ko'rsatkichni o'zgarish tendensiyasi namoyon etishi bilan asoslanadi. Bunday modellar, asosan, biror-bir tovarga talab o'zgarganda qo'llaniladi. EKVIVALENT - biror narsaning o'rnini bosa oladigan yoki uning ifodasi bo'lib xizmat qiladigan teng baholi, teng qimmatli narsa yoki miqdor. Masalan: pul barcha tovarlarning qiymatini ifodalovchi ekvivalent rolini bajaradigan alohida tovardir. ELASTIKLIK - talab va taklifga tasir qiluvchi omillarning o'zgarishi natijasida ularni qanchaga o'zgarishi tushuniladi (narxi, daromadi, iste’molchilar soni va hokazo). ELASTIKLIK KOEFFITSIYENTI - omil belgining 1% ga o'zgarganda natija qancha foizga o'zgarishini aniqlaydi. ^ 1 ELECTRON BIRJA - ko‘p sotuvchilar va ko‘p xaridorlar mavjud bo lganda, elektron biznes doirasida birjada xilma-xil tovarlar oldi-sotdisi. ELEKTRON BIZNES - qo'shimcha qiymatning birlashtirilgan zanjirini yaratish va ishchan hamkorlarning optimal o'zaro ishlashini ta’minlash uchun axborot texnologiyalaridan foydalanishga asoslangan intemet-biznes. ELEKTRON HUJJATLARNING AYLANISHI - avtomatlashtirilgan axborot tizimida elektron hujjatlarning shakllantirilishi va uzatilishining tashkil qilish sxemasi. ELEKTRON JADVAL - jadval shaklida ifodalangan ma’lumotlarga ishlov berishga mo'ljallangan amaliy dasturlar majmuasi. ELEKTRON OFIS - tashkilotlar va muassasalarda avtomatlashtirilgan ofis faoliyatining tizimi. ELEKTRON POCHTA - kommunikatsiya tarmoji orqali kompyuterdan kompyuterga xabarlar uzatish. Elektron pochta o'z ichiga matnlar, nutq va tavsiyalardan iborat bo'lgan xabarlarni olgan ixtiyoriy xabarlarni foydalanuvchilar orasida uzatishni avtomatlashtirish uchun mo'ljallangan. ELEKTRON PUL - hisob-kitoblarni elektron hisoblash mashinalari yordamida bajarish uchun qo'Ilanadigan kredit pullarning eng so'nggi turi; kredit kartochkalariga o'xshagan pul. Elektron pul elektron kartochka bo'lib, uning xotirasiga pul egasining joriy hisobidagi pul summasi yozilgan bo'ladi. Pul to'lash uchun elektron kartochki EHMga kiritiladi va kartochka avtomatik ravishda to'lanishi zarur pul summasini o'chirib, uni pul oladiganlarning elektron hisobiga yozib qo'yadi. ELEKTRON TIJORAT - do'konlarga xaridorlarni jalb qilish va qo'shimcha savdogarlarni yollash o'rniga internetda do'kon ochish. ELIMINATSIYA - mavjud mahsulotlarni korxonaning ishlab chiqarish dasturidan chiqarib tashlash; tovar ishlab chiqarishni to‘xtatish; tovarni bozordan raqobatbardoshligi va talabni yoqotganligi sababli olib chiqish. Mahsulotni eliminatsiya qilish zarurligini tekshirish uchun savdo hajmi, bozordagi ulushi, hayotiylik davridagi o‘rni; firmaning jami aylanmasidagi ulushi, rentabelligi, kapital aylanishi va boshqa korsatkichlar qo'llanadi. EMBARGO - a) davlat tomonidan biron-bir tovarni chetdan keltirish yoki chetga chiqarishni taqiqlash; b) boshqa mamlakatning huquqini buzish harakatlariga javoban hukumat tomonidan boshqa mamlakat yoki o'z kemalarining mamlakat portidan chiqishini taqiqlash. EMIGRATSIYA - iqtisodiy, siyosiy yoki shaxsiy sabablarga ko‘ra xorijiy mamlakatga vaqtinchalikyoki uzoq davr ishlash uchun insonlarning ко‘chib o'tishi. EMISSION BANK - qarang: Markaziy bank. EMISSIYA - muomalaga pul va qimmatbaho qog'ozlarni chiqarish. Emissiya huquqi markaziy hukumat ixtiyorida bo'ladi. Budjet tushumlari xarajatlar qoplanmagan holda ishlatiladi. Xo'jalik oboroti ehtiyojlari bilan bog'liq bo'lmagan pullarni chiqarish pul massasining ko'payib ketishiga olib keladi. EMISSIYAVTY QIMMATLI Q O G 'O ZLAR - bitta chiqarilish doirasida bir xil belgilar va rekvizitlarga ega bo'lgan, mazkur chiqarilish uchun yagona shartlar asosida joylashtiriladigan hamda muomalada bo'ladigan qimmatli qog'ozlar. EMISSIYAVIY QIMMATLI Q O G 'O ZLAR CHIQARILISHLARINING YAGONA DAVLAT REESTRI - ro'yxatdan o'tkazilgan emissiyaviy qimmatli qog'ozlar chiqarilishlarining ro'yxati. EMITENT - qimmatli qog'ozlarni muomalaga bosib chiqaruvchi yuridik va to'lovga qobiliyatli jismoniy shaxslar. ENERGETIK INQIROZ - davriy bo'lmagan iqtisodiy inqirozlarning turi. Bunga misol qilib, 1973-1974 va 1979-1980-yillarda chetdan olib kelinadigan neft bahosining o'ta ko'tarilishi va natijada ishlab chiqarish xarajatlarining keskin oshishi natijasida rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiy mutanosiblikning buzilishini ko'rsatish mumkin. ENG KICHIK KVADRATLAR USULI - dinamik qatorlarni tekislash hamda tasodifiy miqdorlar o'rtasida bog'lanishning korrelyatsion shaklini aniqlash usulidir. ENGEL CHIZIQLARI - iste’mol qilingan tovarlar miqdorini iste’molchi daromadining o'zgarishidan bog'hqligini ko'rsatuvchi chiziq. ERKIN ALMASHADIGAN VALYUTA (EAV) - mamlakatning to'lov balansini joriy operatsiyalar bo'limiga valyutaviy cheklashlar bo'lmasa, bu mamlakatning puli erkin almashadigan valyuta deb tan olinadi. ERKIN BAHO - talab va taklif asosida shakllanadi. ERKIN BOZOR NARXLARI - talab va taklif asosida vujudga keladigan bozor narxlaridir. Madaniylashgan bozor sharoitlarini vujudga keltirishda erkin narxlar, jamiyat va bozor munosabatlariningbarcha subyektlari manfaatlarini eng maqbul tarzda uyg'unlashtirishga imkon beradi. ERKIN IQTISODIY ZONA (HUDUD) - mamlakat hududining xorijiy mamlakatlar tomonidan turli shakllardagi hamkorlikdagi tadbirkorlik bilan shug'ullanishlari uchun ruxsat etilgan qismi. Mazkur zonalarda maxsus imtiyozli shart-sharoitlar, jumladan, imtiyozli soliqlar, bojxona to'lovlari, ijara, viza olish, valyuta ayirboshlash, mehnatga yollashning qulay tartiblari belgilangan bo'ladi. EIZ turkumigabankva sug'urta zonalari kiradi, bubilanbank muomalalari va sug'urta ishlari uchun imtiyoz va kapitalning kirib kelishiga qulay sharoit yaratiladi. ElZning maxsus turi texnologik zonalardir. Bunday zonalarda yangi texnika va texnologiyani yaratish uchun imtiyozlardan xorijiy, shuningdek, milliy korxonalar va har xil tashkilotlar ham foydalanadi. Kompleks xarakterdagi alohida iqtisodiy zonalarda savdo-sanoat texnologiyasi ishlari uchun qulayliklar barpo etiladi. Bunday zonalar alohida, hamma uchun ochiq hududlar deb ataladi. ERKIN NARXLAR - talab bilan taklif nisbatiga bog'liq bo'Igan narxlar. ERKIN SAVDO HUDUDI - doirasida qatnashchi mamlakatlar o'zaro savdo to'siqlarini bekor qiladi, lekin ularning har ikkalasi uchinchi mamlakatga nisbatan savdo to'siqlarini buzmaydi. ERKIN SAVDO HUDUDLARI - preferensial hudud hisoblanib, uning doirasida bojxona va miqdoriy cheklashlardan xoli savdo tartibiga rioya qilinadi. Unga kiritilgan tovarlar boj to'lovidan ozod etiladi. Hozir jahonda 500 dan ortiq erkin savdo zonalari mavjud. ERKINLASHTIRISH - xo'jalik yurituvchi subyektlarning erkinligi va iqtisodiy mustaqilligi, iqtisodiy faoliyatning bozorga xos mexanizmlarining samarali amal qilishini taminlashga qaratilgan jarayon; davlat tomonidan belgilangan chora-tadbirlar tizimi; iqtisodiy siyosat yo'nalishlaridan biri. ERKINLIK DARAJALAR SONI - to'plam ko'rsatkichlarini topishda qatnashadigan hech qanday bog'lovchi shartlarga ega bo'lmagan erkin miqdorlar soni. ETIKA (AXLOQ) - ijtimoiy hayot jarayonida ro'yobga chiqariladigan universal va o'ziga xos axloqiy talabalar va xulq-atvor normalari tizimidir. EVOLYUTSIYA (lot. kengayib borish) - tabiat va jamiyat harakat shakllaridan biri. Evolutsiya tadrijiy harakat shakli bo'lib, bunda harakat uzluksiz ravishda davom etib, sifat o'zgarishlarga olib keladi. EVRISTIK METODLAR - insonning intuzitiv qobiliyatiga asoslanadigan aqliy faoliyat tashkillashtirish vositalarida namoyon bo'ladi. Intuitsiya insonlarga omadli ravishda muammoni yechish imkonini beradi. Bulardan biri innovatsiyalashgan o'yinlar metodidir. EVRISTIKA - ilmiy tadqiqotning mantiqiy usullari va metodik ko'rsatmalari. FAB RIKA - mashina, texnika turlari va texnologiyani qo'llashga asoslangan holda ish yurituvchi sanoat korxonasi; yirik mashinalashgan ishlab chiqarish turi. FAKTLAR BO'YICH A NAZORAT USULLARI - ro yxatga olish, ekspertiza, ko'z bilan kuzatish, nazorat o‘lchovi, nazorat tariqasida ishga tushirish, vaqtni aniq o'lchash, ish kuni taqsimlanishini o ‘rganish, laboratoriya tahlili. FAKTORING - 1. Hisob-kitoblarni tashkil etish sohasidagi yangi xizmat turi bo‘ lib, mijozning kapitalini kreditlash bilan shug'ullanadi. 2. Moliya- tijorat xizmatining turi bo'lib, bunda bank yoki boshqa moliya tashkilotlari xarid qiluvchi korxona qarzlari va majburiyatlarni o'z ichiga oladi. FAKTORLIMODELLAR - turli xil faktorlar ta’siri natijasida ko'rinadi. Bunday modellar ehtiyojlarni bashoratlash uchun ishlatilishi mumkin. FAKTURA - mahsulotlarni ishlab chiqarish korxonalari va iste’molchilar uchun sotishga tayyorlangan hujjat. Bu hujjatda mahsulotlarning nomlari, hajmi va narxlari ko'rsatilgan bo'ladi. FAKULTATIV OBLIGATOR SHARTNOMASI - sedent qayta sug'urtalovchi bilan kelishgan toifadagi har qanday sug'urta riskini berishi, qayta sug'urtalovchi esa ularni qabul qilishi shart ekanligi haqidagi qayta sug'urtalash shartnomasi. FAKULTATIV QAYTA SUG'URTALASH - proporsional qayta sug'urtalash shartnomasining turi. Fakultativ qayta sug'urtalashda har bir berilayotgan riskbo'yicha alohida shartnoma tuziladi. Sedent har bir risk bo'yicha qayta sug'urtalash zarur yoki zarur emaslik masalasini mustaqil ко'rib chiqadi. O'z navbatida, qayta sug'urtalovchi ham sedentning taklifini qabul qilishi yoki qabul qilmasligi ham mumkin. FAN-TEXNIKA TARAQQIYOTI - fan, texnika, texnologiyalar rivojlanishi, mehnat predmetlari, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishning uzluksiz rivojlanish jarayoni. FAOL BANK OPERATSIYALARI - bank resurslarini joylashtirish va foydalanish bilan bog'liqdir. Bunga kundalik operatsiyalar, veksellar, tovarlar, fondlar bilan ishlash kiradi. Bozor iqtisodiyotiga o'tish jarayoni bilan yangi operatsiyalar konsalting, lizing, faktoring, trat, injiniring xizmatlarini o'z ichiga oladi. Hozirgi davrda eng faol bank ’« T O S M K K 1 2 V --- operatsiyalariga veksellarni hisobga olish, ulami veksel egalaridan sotib olish va belgilangan vaqtda ularning to'liq qiymatini to'lash kiradi. O'zbekistonda faol operatsiyalar O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 2-iyundagi 204-sonli “Xalq xo'jaligida veksellarni qo'llash to'g'risida’ gi qaroriga asosan amalga oshiriladi. Bundan tashqari, banklar operatsiyasiga ssuda berish, asosan, qimmatbaho qog'ozlar orqali amalga oshiriladi va fond operatsiyalari deb yuritiladi. Banklar mol-mulklarni garovga olish yo'li bilan ham ssuda beradi. Bunga mahsulotga (tovarga) asoslangan operatsiyalar deb yuritiladi. Banklar o'zlarining doimiy mijozlariga olgan qarzlarini o'z vaqtida qaytarishiga shak-shubhasiz, hech qanday garovsiz ssudalar beradilar. Bular hujjatli operatsiyalar deyiladi. FAOL BO ZO R - oldi-sotdi obyektlari bir turda (bir xil) bo'lgan va har qanday vaqtda bitimni amalga oshirishni xohlovchi manfaatdor sotuvchi va xaridorlarni topish mumkin bo'lgan, shuningdek, narxlar haqidagi ma’Iumotlar oshkor (hammabop) bo'lgan bozor. FAOLIYAT TIZIMLI XARITASI - korxona strategiyasini hayotga tatbiq etishga yo'naltirilgan va bitta tizimga yig'ilgan har xil faoliyat sxemasidir. FAOLIYATNING NATIJASI - xaraj atlar-daromadlar nomli iqtisodiy ко rsatkichni o'lchash natijasida olinadigan samara ko'rsatkichi. FAVQULODDA FOYDA VA ZARARLAR - korxonaning xo'jalik faoliyatida nihoyatda kam sodir bo'ladigan, uning uchun odat bo'lmagan va korxonada boshqaruv qarorlarini qabul qilish natijasi bilan bog'liq bo'lmagan voqealardan olinadigan daromad va xarajatlardir. U yoki bu moddaning favqulodda daromad va xarajat tarzida aks ettirilishi uchun quyidagi uchta talablarga javob berishi kerak: o'z xarakteri bo'yicha odatdagidek bo'lmasli (korxonaning odatdagi xo'jalik faoliyatiga tegishli emas); bir necha yillar davomida takrorlanmaydigan; korxonaning boshqaruv xodimlari tomonidan qabul qilinadigan qarorlarga bog'liq bo'lmagan holatlardan tashkil topadi. FAVQULODDAGI DAROMADLAR - deganda yuz berish xarakteriga ega bo'lmagan, kutilmagan tasodifva hodisalardan olingan daromadlar tushuniladi. Bularga davlat qonunlarining o'zgarishi, tabiiy ofatlar, revolyutsion o'zgarishlar natijasida vujudga kelgan daromadlar kiradi. FAZILAT - ijobiy xislat, yaxshi sifat yoki xususiyatdir. **W5SM*K2*4TK»*-“ — 128 ------ FEDERAL ZAXIRA TIZIM I - AQSH davlat bank-kredit tizimi. Davlat tomonidan Markaziy Bankning bank krediti uchun hisobli foiz stavkalarini o rnatish bilan pul-kredit munosabatlarini tartibga solish tijorat banklarida boshqa mablag‘larning majburiy rezerv miqdorini belgilash uchun mo'ljallangan. 1913-yilda tashkil etilgan bo'lib, u 12 federal zaxira banklari yig'indisidan iborat. FEDERATIV DAVLAT - yagona (federal) qonunlar va hokimiyat organlari bilan bir qatorda ikkinchi darajali bo'Isa-da, o'zlarining qonunlari va hokimiyat organlariga ega bo'Igan boshqa davlat tuzilmalari - respublikalar, shtatlar, provinsiyalar, viloyatlar, hududlar mavjud bo'Igan davlat. FERMA - qishloq xo'jaligi tashkilotining bir bo'limi yoki alohida xo'jalik. Chorvachilik, parrandachilik va shu kabi sohalar bilan shug'ullanadi. FERMER - jamoa yoki davlat xo'jaliklarining bir bo'limida ish olib boruvchi shaxs; xususiy xo'jalik faoliyati yurituvchi shaxs. FERMER XO'JALIGI - o'ziga uzoq muddatli ijaraga berilgan yer uchastkalaridan foydalangan holda qishlo q xo' j aligi mahsulo tlarini ishlab chiqarishni amalga oshiruvchi fermer xo'jaligi a’zolarining birgalikdagi faoliyatiga asoslangan, yuridik shaxs huquqiga ega mustaqil xo'jalik yurituvchi subyekt. Fermer xo'jaligi erkin tadbirkorlikning bir ko'rinishi bo'lib, daromad olish maqsadida tuziladi. Xususiy yoki ijaraga olingan yerda olib boriladigan sohibkorlik tipidagi xo'jalik. Kapitalistik fermerchilikda yollanma mehnatni jalb etish, oilaviy shakli esa aksariyat xo'jalik egasining (fermer va uning oilasi) kuchi bilan olib boriladi. Dastlab Angliyada XVII asrda vujudga keldi. Hozir deyarli barcha mamlakatlarda mavjud. Fiziokratlar qo'llab- quwatlagan xo'jalik turi. Erkin savdo, xususiy mulk va mavjud tuzum tabiiy deb baholanadi. FIFO (ingl. first in first out - ya m birinchi kirim birinchi chiqim) - sarf qilingan materiallar qiymatini hisobdan chiqarishning usullaridan biri bo'lib, kamayib borayotgan inflyatsiya sharoitida vaqt va birinchi sotib olingan materiallar qiymati bo'yicha hisob olib borishni bildiradi. FIKRAN TOVAR - biror tovar qondiradigan ehtiyoj, uning yordamida hal qilinadigan muammo. FIKTIV KAPITAL - barcha o'ziga xos fimksional shakllarga ega sanoat kapitali sifatidagi real kapitalning qog'ozdagi timsolidir. Fiktiv kapitalning bahosi ikki holatda aniqlanadi: a) kapitalgabo'lgantalabningtaklifga nisbati orqali; b) qimmatli qog'oz bo'yicha kapitallashgan daromad miqdoriga qarab. U kapitalga bo'Igan talabning taklifga nisbatan oshishi va qimmatli qog'ozdan keladigan daromad miqdoriga to‘g‘ri proporsional, kapital taklifining talabdan oshishi va mamlakatdagi bank foizi me’yor darajasiga teskari proporsionaldir. Shuning uchun soxta kapital narxi qiymatli bozor kategoriyasi hisoblanib, uning bahosi tez o'zgaruvchan (tebranma) bo'ladi. FILIPS EGRI CHIZIG‘1 - ishsizlik darajasi va narxlarning yillik o'sish sur’atlari o'rtasidagi bog'liqlikni aks ettiruvchi egri chiziq. Bu ikki ko'rsatkich o'rtasidagibog'liqlikingliz iqtisodchisi A.V. Filips tomonidan Buyuk Britaniyaning 1862-1957-yillardagi ma’lumotlari asosida tadqiq etilgan. Unda inflyatsiyaning sur ati past bo' Isa, ishsizlikning daraj asi yuqori bo'ladi va aksincha. Muhim makroiqtisodiy ko'rsatkichlar o'rtasida barqaror va oldindan ko'rish mumkin bo'lgan bog'liqlikni o'rnatish, milliy iqtisodni tartibga solish va istiqbolini belgilash imkonini beradi. FIRMA (inglizcha - firm, firms trade name) - so'zlaridan olingan bo'lib, tijorat maqsadlarini ko'zlovchi korxona, kompaniya va boshqa xo'jalik tashkiloti degan ma’noni anglatadi. Iqtisodiy va yuridik erkinlikka ega xo'jalik yurituvchi subyekt. Firma to'la xo'jalik hisobida ishlaydi va o'zining nomiga ega. Firma faoliyati barcha turdagi mulkka egalik shakllari, ya ni xususiy, shirkat, davlat jamoat tashkilotlari, milliy va xorijiy yuridik shaxslar mulki asosida amalga oshiriladi. FIRMA KREDITI - eksportyor mamlakatning bir firmasi boshqa mamlakatning importyoriga to'lovni kechiktirish shaklidagi ssuda berishiga tushuniladi. FIRMA SHOXOBCHASI - yirik firmaning tarkibiy qismi bo'lib, turli joylarda ish yuritadi. Mazkur korxona mustaqil bo'lmaydi, bosh firmaning bir qismi hisoblanadi. FIRMA USTAVI - firmani barpo etish maqsadida va uning jamoatchilik bilan o'zaro munosabatlarini aniqlovchi hujjat. FIRMANING BOZORDAGI STRATEGIK HARAKATI - bunda firma o'zining harakatini raqobatlashuvchi firmaning harakatiga ko'ra ishlab chiqadi. FIRMANING MARKETING IMKONIYATI - marketing harakatlarining jozibador yo'nalishi bo'lib, bunda aniq bir firma raqobatda ustunlikka erisha oladi. FIRMANING MARKETING MUHITI - faol subyekt va kuchlarning yig'indisi, firmaning tashqi faoliyati bilan shug'ullanuvchi va marketing xizmatini boshqarish imkoniyatiga ta sir etish va maqsadli mijozlar bilan muvaffaqiyatli aloqani tutib turish. 130 — FIRMANING STRATEGIYASI - korxonaning uzoq muddatli asosiy maqsad va vazifalarini shakllantirish, xarajatlar izchilligini ta’minlash va bu maqsadlarga erishishi uchun zarur bo'lgan resurslarni taqsimlash. FISHER INDEKSI - Layp eyres va Pashe indekslari asosida tortilgan o‘rtacha geometrik sifatida hisoblanadigan indeks. U YalM xalqaro miqyosda solishtirishda keng qo'llaniladi. FISHER SAMARASI - inflyatsiyaning qarzlar yoki obligatsiyalar bo'yicha foiz stavkasiga ta’sirini hisobga olishni bildiruvchi tushuncha. FISKAL MOLIYA-BUDJET SIYOSATI - hukumat tomonidan davlat xarajatlari va soliqqa solish tartibiga kiritadigan o'zgartirishlar. Bundan maqsad to'la bandlik, to'la ishlab chiqarish hajmiga erishish. Davlatning fiskal siyosati soliqlarni undirish va budjet mablag‘laridan makroiqtisodiy muvozanatni ta’minlash va ijtimoiy masalalarni hal etish maqsadida hukumat imkoniyatlaridan foydalanishni nazarda tutadi. Fiskal siyosatning asosiy dastagi soliq stavkasini ishlab chiqarish maqsadiga muvofiq o'zgartirishdir. FISKAL SIYOSAT - davlat xarajatlari va soliqqa tortish bo'yicha chora-tadbirlar ko'rish orqali mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni yechishga qaratilgan siyosatdir. Fiskal siyosatning eng asosiy vazifasi - iqtisodiy-ijtimoiy siyosatni amalga oshirish uchun davlat pul fondlarini markazlashgan tarzda tashkil etish va ishlatish orqali iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashdir. “FITCH REYTINGS”, “MUDIS”, “STANDART END PURS” XALQARO REYTING KOMPANIYASI - faoliyati banklar, moliyaviy institutlar, investitsiya va aksionerlik kompaniyalarining kredit layoqatini o'z vaqtida va aniq baholashga yo'naltirilgan xalqaro reyting agentliklari. FIZIOKRATLAR - yunoncha “tabiat” va “hokimiyat” so'zlaridan tashkil topgan bo'lib, XVIII asr Fransiya klassik burjua siyosiy iqtisodining namoyandalari. F. Kene ushbu maktab asoschisi hisoblanadi. (Fiziokratiya - tabiat hukmronligi). Fiziokratlar ishlab chiqarishni haqli ravishda ijtimoiy boylikning manbayi deb hisoblaganlar, ammo qishloq xo'jaligi tarmog'i bilan cheklanib qolganlar. Ular qishloq xo'jaligidagina sof mahsulot, foyda vujudga keladi, shuning uchun ushbu tarmoqda sarf etilgan mehnatni unumli, ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlarida qishloq xo'jaligida hosil etilgan boylik qayta ishlanganligi uchun yerdagi mehnatni unumsiz mehnat deb hisoblaganlar. Vaqt o'tishi bilan fiziokratlarning qarashlari bir yoqlama ekanligi ayon bo'ldi. Ular boylikning o'sishini yerning tabiiy hosildorligi bilan bog'lab, buning asosida sanoatni tarmoq deb ■ 111 — hisoblamaganlar. Ammo tabiat o'z yo'lida kapital, mehnatni ishga solmay turib jamiyatni boy qila ololmaydi. Biroq shunga qaramasdan fiziokratlar ishlab chiqarishni yaxlit holda tadqiq qilishga asos soldilar, ular cheklanmagan holda xususiy mulk hukmronligi, erkin raqobat va tashqi savdo erkinligi tarafdori bo'lganlar. Ular birinchi marta kapitalni yillik avanslar ko'rinishida tadqiq qilishga asos soldilar, takror ishlab chiqarish qonunlari va ijtimoiy mahsulotning taqsimlanishini tadqiq etishga harakat qildilar. FOIZ - ma’lum bir davrga pulning qarz (kredit)ga berilgani uchun olinadigan daromad turi. Pul maxsus tovar bo'lgani uchun foiz uning narxi sifatida maydonga chiqadi. Masalan, 1 mln som kredit bir yilga 10% ga berilmoqda. Unda foiz 100 ming so'mni, yoki 10% ni tashkil etadi. Foiz davlat iqtisodiyotini tartibga solishda muhim vosita hisoblanadi. Uning darajasini pasaytirish iqtisodiy faollikni oshiradi, ko'tarish esa pasaytiradi. FOIZ STAVKASI - kredit yoki qarz kapitali evaziga to'lovning foiz ko'rsatkichi. Odatda, qarzga olingan pul belgisining bir-birligiga to'g'ri keladigan yillik to'lovni aks ettiradi. FOIZ STAVKASININ G REAL DARAJASI - inflyatsiya darajasiga to'g'rilangan pulda ifodalangan foiz stavkasini inflyatsiya darajasiga muvofiqlashtirish. Masalan, qarz beruvchi (kreditor) bergan puli miqdoriga 5% stavkasini belgilashi mumkin, ammo kutilayotgan inflyatsiya darajasi yiliga 10% ga teng bo'lsa, unda foiz stavkasining real darajasi 15% ni tashkil etadi. FOIZ TO'LOVLARI - bir institutsion birlik ikkinchi institutsion birlikka o'z mablag'larini vaqtinchalik qarzga berganda yuzaga keladi. Odatda, bu qarzlar tijorat kreditlari, qisqa, o'rta va uzoq muddatli kreditlar, moliyaviy lizing operatsiyalari ko'rinishida bo'ladi. FOIZ XAVF-XATARI - foiz stavkalarining darajasi va harakatining o'zgarishi natijasida zarar ko'rish xavfidir. FOIZLAR KO'RINISHIDAGI DAROMADLAR - deganda boshqa yuridik shaxslarga berilgan qarzlar va kreditlar uchun hisoblangan foizlar tushuniladi. FOND - korxonalar o'zaro harakatining yangi shakli, xo'jalik uyushmasining o'ziga xos turi. Moliya instituti sifatida vujudga kelib, fondlar u yoki buxo'jalikloyihalarini moliyalashtirish bilan chegaralanib qolmaydi va uning tashkilotchisi sifatida maydonga chiqadi. Fondlar tasis etuvchilarning mo'ljallangan dasturlarini tashkil etish va boshqarish maqsadini ko'zlaydi. — 132 — — FOND BILAN QUROLLANISH DARAJASI - ishlab chiqarish fondlarining umumiy qiymatini ishlab chiqarishda band bo'lgan o'rtacha ishchilarning umumiy soniga bo'lgan nisbatida ifodalanadi. Jonli mehnatning ishlab chiqarish fondlari bilan qurollanish darajasi mehnat unumdorligini oshirishning asosiy manbayi hisoblanadi. FOND BILAN TA’MINLANISH - ishlab chiqarish tarmoqlari va korxonalarni ishlab chiqarish birliklarini ishlab chiqarish fondlari bilan ta’minlanish darajasini bildiradi. U ishlab chiqarilgan umumiy mahsulot qiymatining bir so'miga qancha so'mlik ishlab chiqarish fondi to'g'ri kelishi bilan ifodalanadi. FOND BIRJASI - bozor iqtisodiyoti va kapital bozorining muhim elementi. Fond birjasida bozor bahosi asosida qimmatbaho qog'ozlar, ya’ni hissadorlik kompaniyalari aksiyalari va obligatsiyalari, shuningdek, davlat zayomlarining obligatsiyalari erkin sotiladi va sotib olinadi: dividend va foizlar miqdori, talab va taklif o'rtasidagi nisbat ssuda foizi va darajasiga qarab qimmatli qog'ozlar kursi (bozor narxi) belgilanadi. FB ning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: vaqtincha bo sh mablag'Iarga qimmatbaho qog'ozlar sotib olib, ularni muomalaga kiritish, qimmatbaho qog'ozlarningbozor narxini aniqlash; turli tarmoqlar, korxonalar o'rtasidagi kapital aylanishini ta’minlash va boshqalar. Qimmatli qog'ozlar kursi harakatining umumiy ko'rsatkichi bu Dau-Djons indeksi hisoblanadi. U Nyu- York fond birjasidagi qimmatli qog'ozlar kursini o'zida aks ettiradi. O'zbekistonda 1994-yildan fond birjasi faoliyat ko'rsatmoqda. FOND BOZORI - qimmatli qog'ozlar va boshqa moliyaviy vositalarning oldi- sotdi jarayonlari amalga oshiriluvchi maxsus tashkillashtirilgan bozor. FOND OPERATSIYALARI - banklar tomonidan qimmatli qog'ozlarni xarid qilish va sotish, qimmatli qog'ozlarni garovga olib ssuda berish. FOND QAYTIMI - asosiy ishlab chiqarish fondlarining bir so'miga to'g'ri keluvchi mahsulot miqdori. FOND SAMARADORLIGI - ishlab chiqarish fondlaridan iqtisodiy foydalanish samaradorligini ifodalaydi. Fond samaradorligi, odatda, ishlab chiqarishda band bo'lgan ishlab chiqarish fondlarining bir so'miga natural ko'rinishda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmida (masalan, kg) yoki ishlab chiqarilgan mahsulotning umumiy qiymatini so'mda asosiy ishlab chiqarish fondlarining umumiy qiymatiga bo'lgan nisbati bilan belgilanadi. FOND SIG'IMI - fond qaytimiga teskari bo'lgan nisbat. Asosiy ishlab chiqarish fondlari o'rtacha qiymatining ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga nisbati sifatida hisoblanadi. FONDLAR BILAN TA’MINLANGANLIK - asosiy ishlab chiqarish fondlari bilan ta’minlanganlik ko'rsatkichi (asosiy ishlab chiqarish fondlarining korxonaning har bir xodimi yoki ishchisiga to'g'ri keluvchi hajmi). FONDLAR AYLANISHI - moddiy ashyoviy omillar qiymatining ishlab chiqarish va muomala sohalari orqali harakat jarayonidir. FORFEYTING - mol (tovarlar) yetkazib berish va xizmatlar ko'rsatish bo'yicha talablar qo'yish huquqini olish, ushbu talabga doir operatsiyalarni bajarish va uning inkasso qilish xatarini qabul qilishdir. FOROBIY ABU NASR IBN MUHAMMAD (870-950) - qomusiy olim. Arastuning izdoshi (Arastudan keyin ikkinchi muallim nomini olgan), xayoliy sotsializm asoschilaridan. 160 dan ortiq asaryozgan. Donishmand (ayni vaqtda diniy jamoa boshlig'i bo'lgan), hukmdor, tasarruf etuvchi, “saxovatli yurt” haqidagi ta’limotni rivojlantirdi (fozil davlat tarafdori). FORS-MAJOR - yong'in, tabiiy ofat, urush, qamal kabi kutilmagan sharoitlarda tomonlardan qaysi bo'lsa ham o'z majburiyatlarini qisman yoki to'liq bajara olmay qolgan vaziyat. Ikki tomon ham bu haqda oldindan kelishib oladi. FORVARD - bitim imzolangandan ikki kun davr uchun keyingi valyuta yoki boshqa bitim bo'yicha hisob-kitoblar. FORVARD BITIMI - kelgusi bitimda belgilangan oldindan kelishilgan narx bo'yicha ma’lum miqdordagi ba’zi asosiy aktivlarni sotish, boshqa tomon esa sotib olish majburiyatiga muvofiq tuzilgan kelishuvlardir. FORVARD KURS - asosiy qarz summasining ma’lum bir o'zgarmas qismiga nisbatan belgilangan vaqtda to'lanadigan foiz stavkasining hajmi tog'risidagi kelishuv bo'lib, u o'sha kundagi foiz stavkasidan past yoki yuqori bo'lishi mumkin. FORVARD OPERATSIYALARI - belgilangan muddatda, ammo ikki ish kunidan oshiq bo'lgan muddatda amalga oshiriladigan operatsiyalarga aytiladi. Amaliyotda forvard bitimlarini amalga oshirishning standart muddatlari uchraydi. Standart muddatlarga 1; 3; 6) 9; va 12 oylarni kiritish mumkin. FOYDA - l ) biror kimsa yoki narsa uchun bo'ladigan naf, manfaat; 2) daromadning xarajatga nisbatan farqidan tashkil topgan summa, mablag', daromad; 3) qarzga berilgan puldan foydalanilganligi uchun qarzdordan qarz beruvchi (kreditor) oladigan qo'shimcha pul, haq. Balansdagi foyda korxonaning mahsulot (xizmat)larini, ortiqcha asosiy fondlar va boshqa mulklami sotishdan olinadi. Sotishdan tashqari operatsiyalardan olingan daromadlar (zarardan tashqari) ham shu ko'rsatkich tarkibiga qo'shiladi. FOYDA INDEKSI - pul mablag'lari joriy kirimining investitsiya hajmiga nisbati bo'yicha investitsiya loyihasining jalb qilinishini tavsiflovchi nisbiy ko'rsatkich. FOYDA NORMASI - ishlab chiqarilgan qiymat ko'rinishidagi foyda massasining ishlab chiqarish xarajatlariga bo'lgan nisbatining foizda ifodalanishiga aytiladi. FOYDA SOLIG'I - xo'jalik yurituvchi subyektlarning foydasidan olinib, budjetning muhim daromadlaridan biri hisoblanadi. Bu to'g'ri (bevosita) soliqdir. Uning summasi soliq to'lovchi korxonaning yakuniy moliyaviy natijalariga bog'liq bo'ladi. Moliya yilida soliq solinadigan foydaga ega bo'lgan yuridik shaxslar foyda solig'ini to'lovchilar hisoblanadi. Yalpi foyda bilan ma’lum chegirmalar o'rtasidagi farq sifatida hisoblangan foyda soliqqa tortish obyektidir. Foyda solig'i barcha soliqlar to'Iangandan so'ng korxona ixtiyoriga qolgan foyda hisobidan to'lanadi. FOYDA VA ARALASH DAROMAD - yalpi qo'shilgan qiymatning bir qismi bo'lib, u ishlab chiqaruvchilar ixtiyorida ish haqi, ishlab chiqarish va import solig'ini to'Iagandan so'ng qoladi. Bu modda mulkdan olgan daromadni hisobga olmagan holda ishlab chiqarishdan olingan foyda yoki zarar summasini ifodalaydi. Bu uy xo' jaliklariga qarashli nokorporativkorxonalarda bu mulk egasi va tadbirkor daromadidan ajratib bo'lmaydigan mehnat uchun to'lovlar elementini ham o'z ichiga oladi. Shuning uchun u aralash daromad ham deyiladi. FOYDADAGI ULUSHLAR - institutsion birlik ta’sischilarining korxona sof foydasidagi ulushi. Odatda, bu ulush miqdori shartnomaga asosan ajratiladi. FOYDALANISH (ISHLATISH) - mulk bo'lgan boylikni iqtisodiy faoliyatda qo'llab, xo'jalik jarayoniga kiritib, undan natija olish. FOYDALI ISH KOEFFITSIYENTI - sistema (qurilma, mashina)ning energiyani o'zgartirish yoki uzatish effektivligi xarakteristikasi. Foydali ishga sarflangan energiyaning sistema olgan umumiy energiya miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi. FOYDALI MODEL - bu moslamaga taalluqli texnik yechim. Ishlab chiqarish vositalarining konstruktiv bajarilishi va iste’mol qilish predmetlari hamda ularning tarkibiy qismi foydali modellarga kiradi. FOYDALI XIZMAT MUDDATI - korxona aktivdan foydalanadigan vaqt davri yokikorxonaushbu aktivdan foydalanishdan olishni mo'ljallayotgan mahsulot (ishlar va xizmatlar) miqdori. FOYDALILIK-RISK - bank xodimi o'zini ortiqcha risklardan saqlagan holda foyda me’yorini cheklashidir. FRANCHAYZ (frans. franchise - imtiyoz, erkinlik) - ma’lum shakllar, texnologiyalar yoki tashqi ko'rinishdan juda yaxshi foydalanishga bo'lgan huquq. Franchayzlar, odatda, davlat mulkidan foydalanish yoki kommunal xizmatlar ko'rsatish huquqini olish uchun hukumat organlari tomonidan va aniq vazifalar hamda aniq xizmatlardan foydalanish huquqini olish uchun xo'jalik subyektlari tomonidan beriladi. Franchayz haqidagi har bir shartnoma u amal qiladigan davrdagi muddatni, shuningdek, franchayz (foydalanish huquqidagi imtiyozlar beruvchi subyekt) va franchayzlar (mazkur imtiyozni oluvchi subyektlar)ning huquq va majburiyatlarini aniqlashtiradi. FRANCHAYZER - faoliyat ko‘rsatuvchi kichik firma yoki tadbirkorni o ‘z tovarlari, reklama xizmati, texnologiyalari bilan ta’min etish vazifasini zimmasiga olgan yirik kompaniya. FRANCHAYZI - yirik kompaniyaga o'zining mahalliy shart-sharoitlar hisobga olingan menejerlik va marketing xizmatini taqdim etgan kichik firma. FRANCHAYZING - chet ellik sheriklar bilan birgalikda ish olib borish usuli; shartnoma asosida texnologiya egasi bo'lgan firmaning tijorat yoki sanoat bo'limlarini sotish bilan birga mahsulotni ishlab chiqarish va uni chet ellik hamkorlar bozorida sotishda bevosita ishtirok etishdan iborat. Bu quyidagicha namoyon bo'lishi mumkin: bosh kompaniya kichik korxonaga o'zining savdo belgisidan foydalanib, muayyan turdagi tovarlarni ishlab chiqarish va sotish huquqini beradi. Buning uchun unchalik katta haq olinmaydi, biroq asosiy firma imijiga putur yetkazmaslik sharti asos qilib olinadi. FRANKO - savdo bitimlarida qo'llaniladi va mahsulotni yetib borish manziliga (franko-vagon, franko sklad) yetkazishni bildiradi. Franko qo'shimchasi ma’nosi sotuvchining sotilgan tovarni belgilangan manzilga o'z mablag'i hisobidan yetkazib berishini ifodalaydi. FRANKO-JOYNING TURLARI - mol yetkazib beruvchi bilan xaridor o'rtasida tuzilayotgan shartnoma vaqtida franko-joy to'g'risida to'xtalib o'tiladi. Bunda mahsulotni ortib-jo'natish bilan bog'liq xarajatlarni mol yetkazib beruvchi o‘z zimmasiga oladi. Franko-joyning quyidagi turlari mavjud: franko-ombor mol yetkazib beruvchi, franko-stansiya jo'natish, belgilangan stansiyagacha franko-vagon, belgilangan stansiyagacha franko, franko-ombor xaridor. FRANKO-OMBOR MOL YETKAZIB BERUVCHI - bunda mahsulot ortib- jo'natish bilan bog'liq barcha xarajatlarni mol yetkazib beruvchi korxona to'lov talabnomasiga qoshadi (ombordagi ortib-tushirish ishlari qiymati, temiryo‘ 1 tarifi va yetkazib berish hujjatlari). FRANKO-OMBOR XARIDOR - bunda mol yetkazib beruvchi ko'rsatilgan xarajatlardan tashqari xaridorning stansiyadagi ortib-tushirish ishlari, uning ombordagi va omboriga yetkazib berish ishlari bo'yicha xarajatlarni to'laydi (qoplaydi). FRANKO-SHART - asosan, ishlab chiqaruvchi yoki mahsulotlarni sotib oluvchi o'rtasidagi bitim bo'lib, bunga asosan ishlab chiqaruvchi yoki sotib oluvchi yukni ortish, tashish xarajatlari sotuvchi yoki sotib oluvchi zimmasiga yuklanishi ifodalanadi. Bu xarajatlar mahsulot bahosiga qo'shilishi yoki qo'shilmasligi ham belgilanadi. FRANKO - STANSIYAJO ‘NATISH -b u shunday narxki, u mol yetkazib beruvchi to'lov-talabnomasining summasi, temiryo‘ 1 tarifi va mahsulotni vagonga ortish xarajatlari yig'indisidan iborat. FRANKO -VAG ON - ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchiningmahsulotni vagonlarga, yuklashni o ‘z zimmasiga olganligini ifodalaydi. FRAXT - dengizyoki havo yo'llari orqali yukni tashishda to‘lanadigan haq. Ushbu haq tarif yoki yukni tashish to‘g‘risidagi shartnoma bo'yicha o'zaro kelishilgan narx asosida to'lanadi. Dengiz sug'urtasida yuklarni tashishda fraxt polisi yoziladi va fraxt qiluvchiga beriladi. FRAXT BOZORI - xalqaro miqyosda yuk tashish yoki foydalanish uchun kemalarni yollash; transport (kema) xizmatiningoldi-sotdiqilinishi, jahon tovar bozorining bir turi. Fraxt bozori moddiy shakldagi tovar emas, balki xizmatlashgan tovar bo'lmish transport xizmati bozoridir. FRIKSION ISHSIZLIK - bir ishdan boshqa bir ishga o'tish bilan bog'liq bo'lgan vaqtinchalik ishsizlik. FRITREYDERLIK - ingl. erkin savdo siyosati, proteksionizmga zid. Bu siyosatni bozor munosabatlariga o'tgan davlatlar tashqi savdoda qo'llaydilar. FRONTING - qabul qilib olingan riskni tegishli komissiya haqi evaziga to‘ laligicha boshqa sug'urta yoki qayta qayta sug'urtalovchi kompaniyalarga berish. 137 FRONTLASHTIRUVCHI KOMPANIYA - boshqa sug'urta kompaniya sining iltimosiga ko'ra, o'z nomidan sug'urta polisi beruvchi sug'urta kompaniyasi. Frontlashtiruvchi sug'urta kompaniyasi qabul qilib olingan riskni yuz foiz miqdorida iltimos qilgan sug'urta kompaniyasi hisobiga o'tkazadi va buning uchun undan komission haq oladi. HozirgipaytdaO'zbekistonda bir nechta frontlashtiruvchi kompaniyalar faoliyat ko'rsatmoqda. Masalan, “Anglo-Tashkent”, “UzAIG” sug'urta kompaniyalari. FUNDAMENTAL TAHLIL - tovar ichki xususiyatlarini o'rganishga asoslangan moliyaviy tahlil usuli. FUNKSIONAL BOG'LANISH - bu shunday to'liq bog'lanishki, unda bir belgi yoki belgilar o'zgarish qiymatiga har doim natijaning ma’lum me’yorda o'zgarishi mos keladi. FUNKSIONAL JIHATDAN INSON RESURSLARINI BOSHQARISH - kadrlar sohasidagi ishlar bilan bog'liq bo'lgan barcha vazifa va qarorlar (masalan, kadrlarni tanlash, malakasini oshirish, ulardan foydalanish va hokazolar)dan iborat. FUNKSIONAL LOYIHA - firmaning har xil funksional bo'limlari ishchilari guruhiga asoslangan loyihani amalga oshirishga yo'naltirilgan tashkiliy tizim hisoblanadi. Bunday guruh vakillari o'z funksional bo'limlari ishchilari bo'lib qolaveradi va odatda, bevosita loyiha ustida ishlash uchun o'zining butun ish vaqtini bag'ishlamaydi. FUNKSIONAL MOLIYALASHTIRISH - budjet siyosatini ishlab chiqish konsepsiyasi. Uning asosida budjet emas, balki iqtisodiyot muvozanatlashtirilishi zarur, degan qoida yotadi. Bunda makroiqtisodiy barqarorlik davrida budjet ijobiy saldoga ega bo'lishi zarur degan fikr ilgari suriladi. Zero, iqtisodiy o'sish sharoitida budjetga soliqlar tushumi avtomatik ravishda ko'payadi, makroiqtisodiy barqarorlik esabuni rag'batlantiradi. Demak, budjet kamomadi avtomatik ravishda o'z-o'zidan yo'q bo'ladi. Undan tashqari, davlatning soliqlarni belgilash huquqi va pullarni vujudga keltira olish sharoitida uning budjet kamomadini moliyalashtirish imkoniyatlari amaliy jihatdan cheksizdir. FUQAROLAR IQTISODIY ERKINLIGI - fuqarolarning o'z ixtiyoriga ko'ra iqtisodiy faoliyat bilan shug'ullanish erkinligi. Fuqarolar iqtisodiy erkinligining asosi ularning mulk egasi bo'lishidir. Mulksiz fuqaro erkin emas, u qaram, mustaqil faoliyat yurita olmaydi. Iqtisodiy erkinlik fuqarolar ish kuchi va ishlab chiqarish vositalarining egasi bo'lishi hamda o'z mehnati mahsulini o'zi o'zlashtirishini taqozo etadi. Bunday sharoitda esa fuqarolar o'z qobiliyatiga yarasha mehnat faoliyatini tanlashda, daromadlarini ishlatishda, xohlagan tovami iste’mol qilishda mustaqil bo'ladilar. Fuqaro o ‘z iqtisodiy erkinligini ta’minlashi uchun nafaqat mulkiy munosabatda, balki bozor munosabatida o‘z o'rnini topishi kerak. FUQAROLARNING YILLIK JAMI DAROMADI - ularning korxonada olgan pul va natural ko'rinishdagi barcha to'lanmalaridan iborat. Xorijiy valyutada olingan fuqarolarning daromadi soliqqa tortish maqsadlari uchun daromad olingan kundagi Markaziy bankning kursi bo'yicha milliy valyutada aniqlanadi. Fuqarolarning yillik jami daromadi tarkibiga (soliqqa tortish maqsadlari uchun) quyidagilar kiritilmaydi: pensiyalar; davlat ijtimoiy nafaqalari (vaqtinchalik mehnat qobiliyatini yo'qotganligi uchun nafaqalardan tashqari); kompensatsion to'lanmalar; moddiy yordam ko'rsatish summalari (tabiiy ofat munosabati bilan); davlat zayomi obligatsiyalari va lotereyalari bo'yicha yutuqlar; banklar va boshqa kredit tashkilotlaridagi omonatlar bo'yicha foizlar va boshqalar. FURE FRANSUA MARI SHARL (1772-1837) - Fransiya xayoliy sotsializm vakilij kelajakni sinfsiz ko'rgan, uningcha, jamiyat ishlab chiqarish birlashmalari - falangalardan iborat. FYUCHERS (futures) - qimmatbaho qog'ozlarni, valyuta yoki tovarlarni belgilangan narx va kelajakdagi belgilangan muddatda sotish yoki sotib olish borasidagi bajarilishi majbur bo'lgan qisqa muddatli standart shartnomalardir. FYUCHERS BITIMI - hali ishlab chiqarilmagan tovarlar namunasi bo‘yicha tuziladigan fyuchers bitimi shartnomasi maklerlar tomonidan ko‘p marta olib sotiladi. FYUCHERS OPERATSIYALARI - birjalarda amalga oshiriladigan savdo- sotiq operatsiyalari. Bu operatsiyalar shartnoma tuzilganidan so'ng ishlab chiqariladigan yoki yetishtirib beriladigan mahsulotlar bo'yicha amalga oshiriladi. Odatda, ushbu shartnoma tuzilgandan so'ng buyurtmachi bajaruvchiga avans tariqasida ma’lum summani o'tkazib beradi. FERMER XOJALIGI - ijaraga berilgan yer uchastkalaridan foydalangan holda qishloq xo'jaligi tovar ishlab chiqarishi bilan shug'ullanuvchi mustaqil xo'jalik yurituvchi subyekt. 139 G GAAGA QOIDASI - paroxod egalarining mintaqalararo yuk tashishda rioya qilishi kerak bo'Igan qoidalar. GAAP - (Generally accepted accounting principles), GAAP - buxgalteriya hisobining AQShda umum qabul qilingan qoida va tamoyillari. GANTT GRAFIKI - bu loyihaning har bir ishining boshlanish va tugatilish vaqti, ushbu loyihaning barcha ishlari bajarilishining ketma-ketligi ko'rsatilgan grafikdir. GAP - tovar bahosining keskin tushishi (bunda minimal baho joriy maksimal bahodan yuqori bo'ladi) yoki keskin ko'tarilib ketishi (bunda maksimum baho minimal joriy bahodan past bo'ladi). GARANT - kafolat beruvchi, kafil shaxs; garant. Kafolat beruvchi sifatida davlat va uning tashkilotlari, banklar, korxonalar va firmalar bo'lishi mumkin. GARANTIYA (KAFOLAT) - boshlangan ishning mauvaffaqiyatli yakun topishini ta’minlay oladigan omillar va shart-sharoitlar; omadsizlik ro'y beradigan ehtimol mavjud bo'lganda amalga oshiriladigan ishning muvaffaqiyatli yakun topishini kafolatlab, mas’uliyatning o'z zimmasiga olinishi. Kontrakt tuzuvchi tomonlar, masalan, kontraktning bajarilishiga, agar bajarilmasa, zararlarni qoplashga kafillik beradi. GARANTIYALIK MAJBURIYATI - ishonchli, kafolatli majburiyat; qarzdordan olinishi lozim bo'Igan summaning vaqtida to'lanishini ta’minlash uchun kreditorga berilgan kafolat. GAROV - 1. Olingan qarz evaziga yoki majburiyatning, va’daning bajarilishiga ishontirish uchun qoldirilgan omonat. 2. Savdo va tijorat ishlarini amalga oshirish hamda banklardan naqd pul bilan kredit olish vaqtida ko'char yoki ko'chmas mulkni vaqtincha qarz beruvchi ixtiyorigaberish. Bu garoy shahodatnomasi orqali rasmiylashtiriladi. Garov shahodatnomasi mol-mulk qarzdor tomonidan garovga qo'yilganligi haqidagi hujjatdir. GAROV SHAHODATNOMASI - savdo va tijorat operatsiyalarini amalga oshirish uchun foydalanishi mumkin Ьо' lgan mol-mulkning qarzdor tomonidan garovga qo'yilishi haqidagi kredit hujjatidir. GAROVXONA - qimmatbaho buyumlar yoki ko'chmas mulklarni ma’lum foiz hisobiga muayyan muddatga garovga olib, naqd pul bilan qarz beruvchi muassasa. GASTARBAYTER - chet ellik ishchi. 140 — GATT - 1. Savdo va tariflar bo'yicha bosh kelishuv - tashqi savdo operatsiyalarini o'tkazishda belgilangan tamoyillarga amal qilishga rozi bo'lgan mamlakatlarni birlashtiruvchi savdo va tarif masalalari bo'yicha xalqaro akt. 2. Savdo va tariflar qo'yish bo'yicha xalqaro bosh uyushma. U 1947-yili 23 ta davlat o'rtasida tuzilgan bo'lib, hozirda unga 100 ga yaqin davlat a’zo. Uning kengashi va kotibiyati Jenevada joylashgan. GEOEKONOMIKA - yangi amaliy fan bo'lib, u davlatning konkret holdagi xalqaro miqyosdagi iqtisodiy strategiyasi va taktikasini o'rganadi. Geoekonomika siyosiy-iqtisodiy, geografikmuammolarni o'rganadi. Bu atama 1980-yillarda dastlab AQSHda ishlatilgan. GERB SOLIG'I - turli xildagi tadbirkorlik bitimlari, kompaniyalarni qayd etish yoki uning aksionerlik kapitalini oshirish, ijara to'g'risidagi shartnoma va boshqalarni rasmiylashtiruvchi hujjatlar uchun soliq. GILDEBRAND BRUNO (1812-1878)- nemis iqtisodchisi, iqtisodiy hodisalarni tadqiq qilishning o'z tarixiy usulini ilgari surdi (natura, pul, kredit). Uningcha, qiymat - foydalilik bo'lib, xususiy mulk abadiydir. GIPERINFLYATSIYA - haddan tashqari inflyatsiya, narxning shiddat bilan o'sishi, pul qadrining g'oyat tez pasayishi. Inflyatsiyaning oylik darajasi 50% dan ortishi vabuholat 6 oydan ortiq davom etishi uning giperinflyatsiya darajasiga o'tganligini anglatadi. Giperinflyatsiya sharoitida narx-navoni mutlaqo tartibga solib bo'lmaydi. Giperinflyatsiya narxlar oyiga 1,5 barobar oshganda vujudga keladi. Bu hoi, o'z navbatida, moliyaviy tizimdagi beqarorlikka, pul muomalasining izdan chiqishiga, qaror topgan iqtisodiy munosabatlarning buzilishiga, jamiyatda tanglik o'sib borishiga olib keladi. GIPOTEZA - ilmiy bilimlar rivoji, hodisalarning kelib chiqish sababi, xossalari va ularning amal qilishini tushuntirish maqsadida ilgari suriladigan, asoslangan tasawurlardan iborat bo'lgan shakldir. Gipoteza orqali bilimlarning rivojlanishi 2 bosqichda amalga oshadi: 1. Gipotezani qurish. 2. Gipotezani tekshirish. Gipotezani qurish mavjud ma’lumotlarni tahlil qilish, ularni taqqoslash va ular o'rtasidagi bog'lanishlarni aniqlash hamda ularni tahlil qilish asosida amalga oshadi. Gipotezani tekshirish gipotezadan kelib chiqadigan natijalarni umumiylikka tatbiq etib (deduksiya), ularni hodisalarning haqiqiy holati bilan taqqoslash orqali amalga oshadi. GLOBAL MOLIYAVIY-IQTISODIY BO ZO R - jahon mamlakatlari o'rtasi dagi moliyaviy-iqtisodiy aloqalarni yagona xo'jalik tarzida amal qilishiga asoslangan munosabatlar. GLOBAL MUAMMOLAR - olamshumul ahamiyatga ega bo'lgan va o'z yechimini topishida jahondagi barcha mamlakatlarningbirgalikdagi harakatlarini talab etuvchi sivilizatsiyamizning eng dolzarb masalalari. GLOBALLASHISH - butun yer sharini qamrab oluvchi va innovatsiyalar tomonidan pul sarmoyasi aloqalarini mustahkamlash maqsadida jahon bozorida faol harakat qiluvchi yangi aqliy-axborot texnologiyalardan tashkil topgan universal jarayondir. GLOBAL MOLIYAVIY-IQTISODIY BOZOR - jahon mamlakatlari o'rtasidagi moliyaviy-iqtisodiy aloqalarni yagona xo'jalik tarzida amal qilishiga asoslangan munosabatlar. GOLLANDCHA AUKSION - auksionda stavka yuqoridan pastga tovar sotilgunga qadar pasayib boradi. GOMER (m.a. XII-VII asrlar oralig'i) - “Iliada” va “Odisseya” asarlarida natural xo'jalik konsepsiyalarini ilgari surgan. G O N O R A R - muallifyoki uning merosxo'rlariga ilm, fan va madaniyat sohasidagi chop etgan ilmiy ishlari uchun mukofot tarzida beriladigan haq; muallifga beriladigan qalam haqi. GORIZONTAL BIRLASHUV - bir xil mahsulotlar yoki bir xil xizmatlar ko'rsatuvchilarning birlashuvi. GORIZONTAL DIVERSIFIKATSIYA - firma assortimentini ayni paytda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar bilan bog'liq bo'lmagan, biroq mijozlar qiziqishini uyg'otishi mumkin bo'lgan mahsulotlar bilan to'ldirish. GORIZONTAL DIVERSIFIKATSIYA - ilgari ishlab chiqarilgan mahsulot xiliga texnologik aloqasi bo'lmagan yangi mahsulotlarni ishlab chiqarish. GORIZONTALMARKETING TIZIM I - kanalningbir pog'onasida (bo'g'inda) faoliyat ko'rsatadigan korxonalarning birlashishi natijasida hosil bo'lgan tovar tarqatish tizimi. GORIZONTAL TAHLIL - o'tgan davrdagi yoki hisobot davrida tasdiqlangan smeta xarajatlari o'rtasidagi farqlarni aniqlash usuli. GRAFIK (CHIZM A) USULI - zararsizlikningiqtisodiy vabuxgalteriya modulini tuzish uchun asos bo'ladigan daromad, xarajatlar va foyda haj mining ishlab chiqarish hajmiga bog'liq bo'lishi. GRANT -1 . Davlatlar, davlatlar hukumatlari,xalqaro va chet elhukumatiga qarashli tashkilotlar tomonidan, shuningdek, O'zbekiston Respublikasi Hukumati belgilaydigan ro'yxatga kiritilgan xalqaro va chet el nohukumat tashkilotlari tomonidan O'zbekiston Respublikasiga, O'zbekiston Respublikasi Hukumatiga, fuqarolarning o'zini o'zi boshqarishorganlariga,yuridikvajismoniyshaxslargabeg'arazasosda beriladigan mol-mulk, shuningdek, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo'lmagan shaxslar tomonidan O'zbekiston Respublikasiga hamda 0 ‘zbekiston Respublikasi Hukumatiga begaraz asosda beriladigan mol-mulk. 2. Ilmiy izlanishlar, o'qish, davolanish kabi maqsadlarda korxona, tashkilot va jismoniy shaxslarga pul shaklida yoki boshqa ko'rinishda beg'araz beriladigan subsidiya. Grantlar innovatsion xarakterdagi ishlarni maqsadli-imtiyozli moliyalashtirishdir. Soliqqa tortish maqsadlari uchun “grant” atamasi ishlatilganda, xorijiy xayriya tashkilot (fond)lari tomonidan korxona va tashkilotlarga pul yoki natural shaklda ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik ishlarini, o'qitish, davolash va boshqa shunga o'xshash maqsadlarni amalga oshirish uchun ulardan foydalanilganligi to'g'risida hisobot berish sharti bilan beriladigan mablag'lar tushuniladi. Grant mablag'lari qat’iy maqsadli tayinlanishi bo'yicha foydalaniladi. GROSSBUX - buxgalteriya hisobida bosh kitob. GUAN-SZI (m.a. IV asr) - Xitoydagi ijtimoiy-iqtisodiy asar. Unda xo'jalikni davlat tomonidan tartibga solish tizimlari mukammal yoritilgan. GUDVTL - (ing. goodwill) nomoddiy aktivbo'lib, korxonanixarid qilish chog'ida yuzaga keladi va sotib olinadigan korxona uchun haq hamda uning sof (majburiyatlarini chegirgan holdagi) aktivlarining baholovchi (bozor) qiymati o'rtasidagi farqni bildiradi. GUMANIZM (INSONPARVARLIK) - 1. Insonning qadr-qimmatini yuqori qo'yishga asoslangan qarashlar majmuyi. 2. Shaxsning har tomonlama kamol topishi, uning qadr-qimmati va huquqi hamda erkini himoya qilishga asoslangan ta’limot. GURUH SAMARADORLIGI - guruhning umumiy maqsadlarini amalga oshirish darajasidir. GURUH SAMARADORLIGINING ASOSIY OMILLARI - bularga guruh hajmi tarkibi, ma’lumotlar topshirig'i, tashqi muhit, rahbarlik uslubi, jarayonlar va tadbirlar, o'zaro ta’sir usullari, sabab, maqsadni amalga oshirish, guruhning qiziqishi kiradi. GURUH TEXN OLO GIYASI PRINSIPI BO'YICH A USKUNA J OYLASHISHI - bunda har hil uskunalar ishlanish uslublari o xshash bo'lgan mahsulotlar to‘liq tayyorlanadigan ish markazlari yoki texnologik kataklarga guruhlanadi. Bunday joylashish uyali joylashish deb ham ataladi. GURUHNING MAQSADI - shaxsiy maqsadlarning bir-biriga mos kelishi va o'zaro harakatlar induktoridir. GAROV - olingan qarz evaziga yoki majburiyatning, va’daning bajarilishiga ishontirish uchun qoldirilgan omonat. GAROV SHAHODATNOMASI - savdo va tijorat operatsiyalarini amalga oshirish uchun foydalanishi mumkin bo'lgan mol-mulkning qarzdor 1 4 Yüklə 22,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|