Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti sport faoliyati va san
Toshkent naqqoshlik maktabi tarixi
Yüklə 1,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2.3. Toshkent naqqoshlik maktabi tarixi.
Toshkent naqshlari o‘zining nafisligi, ranglarning birbiriga asta-sekin o‘tishi, aniq bir koloritga qat’iy rioya qilishi, geometrik va o‘simliksimon naqshlarning ko‘p ishlatilishi bilan ajralib turadi. Naqshlar ko‘pincha yashil gammada ishlanadi. O‘simliksimon naqshlardan oygul, paxta, bofta, uch barg, shukufta, bargli gul va boshqa elementlar aniq stillashtirilgan. Murakkab geometrik naqshlar ishlanadi. Naqqosh ustalardan Jalil Hakimov, Toyir To‘xtaxo‘jayev, Olimjon Qosimjonov, Yoqubjon Raupov, Anvar Ilhomov, Komil Karimov va boshqalar Toshkent naqqoshlik maktabining asoschilaridirlar. 17 Yoqubjon Raupov 1888-yili 22-yanvarda O‘ratepa shahrida naqqosh ustazoda oilasida dunyoga keldi Yoqubjon tug‘ilgan O‘ratepa shahri yog‘ochga naqsh ishlash san’ati bo‘yicha mashhur edi. Uning otasini Rauf kalon deb atashar edi. Rauf kalon iste’dodli doimo yangidan-yangi naqshlar kashf etuvchi, shiftlarga va devorlarga o‘ng‘aylik bilan gular soluvchi hamda ustun va kursilarni murakkab jimjimador naqshlar bilan bezovchi katta san’atkor bo‘lgan. Shuning uchun ham ustani hurmat qilib Rauf kalon deb laqab qo‘yganlar. Rauf kalonlar sulolasi asosan me’morchilik inshootlariga milliy an’anaviy naqshlar berish bilan mashhur bo‘lib kelganlar. Yoqubjon ustozi Rauf Nazarovning talantini meros qilib oldi. Yoqubjon otasidan nasldan-naslga o‘tib kelayotgan naqqoshlik sirlarini qunt bilan o‘rganib, naqqoshlik texnikasini mukammal o‘zlashtirdi. U otasi boshchiligida O‘rta Osiyoning turli shaharlarini, chunonchi Namangan, Marg‘ilon, Andijon, Leninobod, Kattaqo‘rg‘on, Samarqand, Chimkent va shu singari shaharlardagi jamoat binolarini bezadi. U avval otasiga shogird, keyinchalik yordamchi bo‘lib ishlab yurdi. 18 yoshidan boshlab naqqosh usta sifatida bezak ishlarida mustaqil qatnashdi. U yoshlik chog‘larida juda ko‘p mutolaa qildi hamda arab yozuvini o‘rganib oldi. Tinimsiz izlanishlari tufayli naqsh sirlarini o‘rgana bordi. Yoqubjon shaharma-shahar yurib, turli masjid, mehmonxona, uy va ayvonlarning shifti, peshtoqi va ustunlarini naqshlar bilan bezadi. U birinchi bo‘lib Farg‘ona vodiysidagi binolarni mustaqil bezadi. Uning nomi tez orada ko‘pchilikka tanildi. Yoqubjon Raupovni turli 18 shaharlarga taklif qilishadigan bo‘ldi. Usta muzeylar, turarjoy va jamoat binolari, madaniyat uylariga sayqal berdi. U arxitektura yodgorliklaridagi naqshlarga qayta jon bag‘ishladi. Birinchi vaqtlarda Tojikistonda, keyinchalik esa 1923-yilda Toshkentga ko‘chib kelgan. Yoqubjon Raupov naqqoshlik sirlarini to‘la-to‘kis egallagan, naqqosh nomini olgan mustaqil usta edi. U Toshkent xonadonlarida ishlash bilan birga amalda qo‘llaniladigan uyro‘zg‘or buyumlariga, ya’ni qutichalar, ko‘p raxli xontaxta, kursi, qalamdon, stol va boshqa uy-ro‘zg‘or buyumlariga naqsh chizdi. Natijada san’atkorning bunday san’at asarlari har xil ko‘rgazmalarda namoyish qilindi usta naqqosh san’atkorning nomi Respublikamizda hurmat bilan tilga olina boshlandi. 1934-yilda usta Toshkentdagi ishlab chiqarish rassomchilik kombinatiga ishga taklif qilingan keyinchalik shu dargohda nakqoshlik bo‘limida dars bera boshladi. Bu o‘quv ustaxonasida yoshlarga ustozlik qildi. O‘z naqqoshlik maktabini yoshlarga o‘rgatdi. Sirkorlikda o‘ziga xos jihatlarini puxta egallagan iste’dodli shogirdlari hozir uning ishlarini muvaffaqiyatli davom ettirmoqdalar, 1938- yilda esa sermehnat harakatchan usta Moskva shahriga butunittifoq xalq xo‘jaligi ko‘rgazmasining O‘zbekiston paviloniga bezash uchun ketayotgan bir gruppa naqqoshlarga rahbar qilib tayinlandi. Bezak ishlari dastlab 1938-39-yillarda keyin esa 1952-56-yillarda nihoyasiga yetkazildi. Sirkorlik ishlarini 18 kishidan iborat ustalar brigadasi uch oy 19 davomida ishlab bitkazdilar. Bu ishda, ayniqsa, naqqoshlardan Yo.Raupov, A.Qosimjonov, V.Isayev, X.Husanov va boshqalar alohida o‘rnak ko‘rsatishdi, ular xalq xo‘jaligi yutuqlari ko‘rgazmasining O‘zbekiston pavilonidagi gumbazni, shiypon, ayvon va boshqa joylarini ajoyib naqshlar bilan bezadilar. Shu davrlarda Yo.Raupovning ijodiy ishlaridan ko‘p qirrali xontaxtalari, har xil qutichalari, mayda buyumlarga ustalik bilan chizilgan san’at asarlari, xalq amaliy san’atining O‘zbekistondagi ko‘rgazmalarida hamda chet mamlakatlarining ko‘rgazmalarida muvaffaqiyat bilan namoyish qilindi. 1937-yilda Parijda ochilgan xalqaro san’at va texnika ko‘rgazmasida Yo.Raupovning ishlari namoyish qilindi. Yo.Raupov ta’mirchi usta sifatida ham tanildi. Usta ko‘pgina naqshlarni qayta tiklashda o‘z kuch qudratini ayamadi. 1941-yili Toshkentdagi Polovtsev binosini hozirgi O‘zbekiston xalq amaliy san’ati muzeyidagi sirkorlik namunalariga qayta jon bag‘ishladi. Bundan tashqari 1950-yillarda Toshkent va Sirdaryo viloyatlaridagi tarixiy yodgorliklarga qayta sayqal berishda qatnashdi. 1947-yili zamonaviy estetik talablarga asoslanib o‘zbek milliy an’analarini saqlagan holda O‘zbekiston davlat opera va balet teatri binosini bunyod etishda qatnashdi. Naqqoshlar, ganchkorlar, toshtaroshlar va boshqalar O‘zbekistonning turli chekkalaridan taklif etildi, shular qatorida Yo.Raupov ham bor edi. Naqqoshlik san’atini puxta egallagan Yo.Raupov teatr binosining gumbaz, portal hamda tashqi galereya qismining shiftiga naqshlar ishladi. (Qushtanob islimiy sharafa Yo.Raupov). 1952-yilda Moskvada butunittifoq xalq xo‘jaligi yutuqlari ko‘rgazmasi O‘zbekiston pavilonining kirish qismidan joy olgan shiypon (rotonda), shiftiga ishlagan naqqoshlik ishlari bilan ustaning yanada obro‘ e’tibori ortdi. 1955-yilda Bekoboddagi metallurglar madaniyat uyini ajoyib naqshlar bilan bezadi, 1966-yili Toshkent zilzilasi oqibatida ko‘pgina uylar vayron bo‘ldi, arxitektura yodgorliklari shikast yedi. Ularni qayta tiklashda Yo.Raupov o‘z shogirdlari bilan qatnashdi. 1968-yili Yo.Raupov Alisher Navoiy nomidagi adabiyot muzeyini bezadi. 1969-yili esa Samarqandning 2500 yillik yubileyiga atab «Yulduz» choyxonasini naqshladi. 1970-yili esa xiyobonni «ko‘k gumbazli» choyxonasining ichlarini ajoyib naqshlar bilan bezadi. Yo.Raupovning naqsh kompozitsiyasi rangi hamda xarakteri jihatidan Toshkentlik ustalarning 20 naqshlaridan ajralib turadi. U ko‘pincha tojik naqqoshlik maktabining an’analarini saqlagan holda ajoyib kompozitsiyalar yaratgan. Ijodkor o‘zbek va tojik naqshlarining boy madaniy merosidan mohirona foydalanib, ko‘pgina islimiy va geometrik naqsh kompozitsiyalarini yaratdi. Uning naqshlaridagi ranglarning ochiqligi, yorqinligi hamda birbiriga uyg‘unligi kishini o‘ziga jalb qiladi. Naqsh kompozitsiyasi tuzilishi jihatidan an’anaviy milliy naqshlarga doimo yangi element va motivlar kiritgan. Yo.Raupov kompozitsiya tuzishda sodda, uzoq yaqinini yaxshi bilardi. U naqsh kompozitsiyalarini uzoqdan ham ko‘rinishini ta’minlar edi. Usta naqsh ishlashda ko‘proq chirmoviqsimon o‘suvchan islimiy mazmundagi naqshlari bilan va katta- kichik yuzalarni to‘g‘ri taqsimlashi hamda mayda kichik buyumlar formasiga nihoyatda uzviy ravishda birlashib ketgan odmi naqshlarning kamsuqumliligi bilan ham ajralib turadi. Yo.Raupovning naqshlarini kuzatar ekanmiz, naqsh sxemasini erkin, chiroyli shakllar hosil qilib ishlanganligi hamda naqsh elementlaridan unumli foydalanganligini ko‘ramiz. Uning naqshlarining ko‘pchiligi tojik naqshlariga o‘xshab ketadi, gullari yirik hamda o‘ziga xos detallardan iborat. U bargli gullar besh va sakkiz bargli gullar, ya’ni «Xitoy afsonalari» hamda oddiy gullardan foydalangan. |