83
ELM DÜNYASI
/ Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013
Professor Aida İmanquliyeva
Yaradıcılığının Hermenevtik Mahiyyəti
Bu məqalədə professor Aida İmanquli yeva nın
əsərlərinə istinad edərək onun yaradıcılığının
hermenevtik aspektlərini və bəzi fəlsəfi-ədəbi
çalarlarını şərh etməyə səy göstərəcəm. Ümidvaram
ki, bu fəlsəfi şərh gələcəkdə mütəfəkkir xanım
alimimizin yaradıcılığının əhatəli tədqiqində ip ucu
olaraq öz töhfəsini göstərəcəkdir. Məhz hər hansı bir
mövzuda yazılan məqalələrin də mahiyyət olaraq
funksi yası müəyyən işarə və ip ucları ilə mövzunun
elmi aktuallığını vurğulamaqdan ibarətdir.
Əvvəlcə onu qeyd edim ki, Aida xanımla
sağlığında görüşmək və elmindən bəhrələnmək mənə
nəsib olmasa da, qismətimdə Aida xanımın “Yeni
ərəb ədəbiyyatı korifeyləri” kitabını 2007-ci ildə
İstanbulda “Modern Arap Edebiyatının Usta Kalem -
leri” adı altında tərcümə etmək mənə nəsib olmuşdur.
Məhz Aida xanım bu kitabı son dərəcə elmi ciddiy -
yətlə və ədəbi-fəlsəfi dərinliklə yazdığı üçün gənc bir
alim olaraq mənim yetişməmə də böyük təsir göstər -
miş və hal-hazırda da göstərməkdədir. Qeyd olunan
kitabın Türk dilinə tərcümə edilməsindən 6 il
ötməsinə baxmayaraq, kitab ərəb ədəbiyyatı, xüsusilə
şərq-qərb münasibətlərini tədqiq edən alimlər və
tədqiqatçılar üçün Türkiyədə də öz aktuallığını qoru -
yub saxlamaqdadır. Məhz müxtəlif məqalə lərdə Aida
xanımın bu kitabı elmi mənbə olaraq istifadə
olunmaqdadır.
Məqalənin adında qeyd olunan “üfüqlərin
qovuşması” (fusion of horizons) və “hermenev tika”
ifadələri 20-ci əsrin məşhur filosofu H.Qade merin
tərəfindən hermenevtikanı izah edərkən ortaya atdığı
fəlsəfi baxış tərzidir. Qısaca olaraq bu baxış tərzinə
görə, ümumiyyətlə, insanlar bir-birlərini qavrama və
anlama prosesində özlərinə aid anlayışlarını, yəni
üfüqlə
rini bölüşərək və qovuşduraraq mövzuları
müza kirə edir və bir-birlərini anlayırlar. Məhz bu
mövzu geniş mənada həm fəlsəfədə, həm də
ədəbiyyatda müxtəlif aspektlərdən aktuallıq kəsb edir.
Aida xanımın əsərlərini tədqiq etdiyimizdə də belə bir
baxış tərzi ilə rastlaşırıq. Belə ki, Aida xanım öz
ifadələri ilə millət və xalqların ədəbiyyatlarının
hermenevtik əlaqəsini belə izah edir: “Dünyanın
müxtəlif bölgələri arasındakı qarşılıqlı əlaqələr
sayəsində hər bir milli ədəbiyyatın nailiyyəti başqa,
hətta məkan etibarı ilə uzaq ədəbiyyatların da
nailiyyətinə çevrilir...istənilən xalqın mədəniyyəti
xaraktercə mili olub, ümumbəşəri nailiyyətlərlə
qırılmaz surətdə bağlıdır”.
Ümumiyyətlə, Aida İmanquliyevanın yaradıcı
-
lığında hermenevtik metodologiya baxımından
elmlərarası təhlillər və ya müasir fəlsəfədə aktual
mövzulardan hesab olunan interdissiplinar-
multidissiplinar baxış tərzlərinin tətbiq olunduğuna
rast gəlmək mümkündür. İmanquliyeva klassik ərəb
ədəbiyyatına dair yazdığı bir məqalədə real həyat,
bədii əsər və etik qaydalar fonunda məsələni belə
qiymətləndirir: “İbn Həzmin qayğısız gənclik illərinin
xatirəsi olan “Göyərçinin boyunbağısı” həm müstəqil
bədii əsər, həm də əxlaq normalarının təhlilinə həsr
Üfüqlәrin qovuşması:
edilmiş traktatdır. Əsərdə müəllif sevgi, sədaqət
məsələlərinə toxunur və irəli sürdüyü mənəvi-
psixoloji fikirləri həyatdan gətirdiyi inandırıcı
misallarla möhkəmləndirməyə çalışır. Bu misallar,
əsasən, o vaxtkı ispan həyatından götürülmüş
lövhələrdən ibarətdir”.
Təsadüfi deyildir ki, Aida İmanquliyevanın
yaradıcılığı hermenevtik baxımdan inteqrativ
mahiyyətə malik olaraq ədəbiyyat-fəlsəfə əlaqələri
kontekstində tezis, təhlil və nəticələrlə son dərəcə
zəngindir. Məhz professor Nərgiz Paşayeva haqlı
olaraq bu məsələni belə qiymətləndirir: “ ...dünyanın
əqli elmlə və ya əhval elmi ilə dərki məsələsi Aida
xanımın məşğul olduğu Şərq ədəbiyyatının və
fəlsəfəsinin əsas mövzularından idi”.
Ədəbi və fəlsəfi kontekstdə şərq-qərb
münasibətləri
Hər hansı bir mədəniyyətin meydana gəlməsinin
əsasını inteqrativlik və özünü dərk prosesi təşkil edir.
Bu həm fərdi, həm də ictimai dünya görüşünə istinad
edir. Məhz buna görə də müxtəlif mədəniyyətlər
arasında olan transformasiyalar özünü dərkə istinad
edərək dünya görüşlərinin qarşılıqlı nüfuz etmə
mənasına gəlir. Milli kimlikdən fərqli olaraq, özünü
dərk sosial tərifə ehtiyac olmadan fərdi şüuru əks
etdirir. Məhz milli kimlik məfhumu mərhələli olaraq
milli özünü dərkə istinad edərək formalaşır. Belə ki,
mədəniyyətlərin inteqrativliyi və özünü dərk prosesi
daha əhatəli varlıq anlayışı və davranış modelləri
vasitəsi ilə yaranır. Fenomonologiya metodu ilə
mütləq bir idrak səviyyəsinə çatmağa səy edən
məşhur Alman filosofu Edmund Husserl həyat
dünyasının elmi tədqiqata müdaxilə etdiyini, bu
dünyanın bizə verilmiş olduğunu və bizim özümüzü
ancaq onun içində təcrübə və idrak edə bildiyimizi
vurğulamışdır. Məhz Aida İmanquliyeva bu
kontekstdə Livanın belə bir coğrafi məkanda, Şərqlə-
Qərbin kəsişmə nöqtəsində yerləşməsini də
intellektual mühitin yaranmasına səbəb olduğunu
ifadə edir. İmanquliyeva bu sintez məsələsinə
toxunaraq Əndəlisdə yaranan ədəbiyyatın Qərbi
Avropa və Şərq arasında vasitəçilikdə rolunun böyük
olduğunu vurğulayır: “Ərəblərin mənimsədikləri
antik, qədim şərq və ərəb-müsəlman ənənələri
Əndəlis vasitəsilə Avropaya yayılırdı”.
Ümumiyyətlə, mədəniyyətlərarası dialoqun
əsasını “mən” və “başqası” məfhumlarının
münasibətləri təşkil edərək funksionallıq və mahiyyət
baxımından həlledici rola malik olurlar. Belə ki,
“mən”, hər hansı bir mədəniyyətin və ya
sivilizasiyanın daxilində “başqa”larından fərqli
düşünmə sistemləri ilə qarşılaşır. Nəticədə “mən`”
sivilizasiyalararası əlaqədə həm qəbul etmə, həm də
ayrılma mənasında özünü ancaq başqası və ya başqa
sivilizasiya vasitəsi ilə müəyyən edir. Levinasın da
qeyd etdiyi kimi: “insanlığın mənbəyi, bəlkə də,
Başqasıdır”.
Aida İmanquliyeva ədəbi-fəlsəfi ümumiləşdirmə
nöqteyi nəzərindən Cübran Xəlil Cübran, Əmin ər-
Reyhani və Mixail Nuayməni bu kontekstdə belə
dəyərləndirir: “Onlara əzəldən Şərq xalqlarının mədə -
niyyətinə xas olan ümumbəşəri və humanist ideallar
əsasında öz doğma mədəniyyətlərində bu dəyərlərin
təsdiq üçün müvafiq üsullar tapmaq asan idi. Eyni
zamanda heç vaxt unutmaq lazım deyil ki, bu
yazıçıları öz vətəninin adət-ənənələrini və öz dilini
qoruyub saxlayan mühacirlər mühiti əhatə edirdi.
Buna görə də onlar iki mədəni ənənənin –həm Şərqin,
həm də Qərbin mədəni əlaqələrinin daşıyıcıları
oldular”.
Ümumiyyətlə isə hermenevtik prosesin özünü
dərk məfhumu ilə birbaşa əlaqəsi vardır və burada
əsas ölçü nüfuzetmə xüsusiyyətinə malik olmaqdır.
Başqa bir ifadə ilə, özünüdərk digər mədəniyyət
ünsürləri ilə açıq və bölüşə bilən mahiyyətdə
olmalıdır. Həyat tərzinin müxtəlifliyi və fərqli
mədəniyyət formaları, özlərini yarada bilmə
qabiliyyətlərinin şaquli və üfüqi səviyyədə var
olmaları ilə səciyyələnir. Belə bir mədəniyyətdə
özünüdərkin ən təsirli iki nümunəsi olaraq Böyük
İsgəndərin siyasi hakimiyyəti altında yaranan
mədəniyyətlər hövzəsi və İslam mədəniyyətinin
Abbasi, Əndəlüs, Osmanlı və hind hövzələrində
meydana gələn dəyişik formalarını göstərmək
mümkündür. Daha sonralar İslam mədəniyyətinin
uzunmüddətli inteqrasiya prosesində İpək yolu
vasitəsilə iqtisadi və mədəni əlaqələr Buxaradan
Qahirəyə, İstanbuldan Qrenadaya qədər əraziləri
əhatə etmişdir. Bunun nəticəsində də fərqli
şəhərləşmə modeli vasitəsilə meydana gələn həyat
tərzləri, müştərək məfhumlar kateqoriyası və
linqvistik vasitələr müxtəlif intellektual məktəblərin
ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur.
Mətnin mahiyyəti və hermenevtik dialoq
Müasir Qərb fəlsəfəsində və mədəniyyətində
hermenevtik metodlarla mətnlərin və simvolların kəşf
edilərək interpretasiya (şərh-təfsir) məsələsi öz
aktuallığını mühafizə edir. Belə ki, məşhur fransız
filosofu və hermenevtik mütəxəssis Pol Rikora görə,
bir mədəniyyəti şərh etmək və ya onun simvollarını
yozmaq o mədəniyyəti müəyyən dərəcədə
84
ELM DÜNYASI
/ Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013