Sinf: 11 Fan: Biologiya Mavzu: biologik tizimlar

Darsning borishi :
Tashkiliy qism: 1. Salomlashish. 2. Davomadni aniqlash. 3. Darsga tayyorgarlik ko’rish.
Uyga vazifani tekshirish: Konspektni tekshirish , savol-javob tariqasida uyga vazifani so’rash.
Quruqlik-havomuhiti. Quruqlik-havo muhitining o‘ziga xos jihatlaridan biri,bu muhitda yashovchi tirik organizmlar quruqlikda harakatlangani bilan, ulam in g hayoti bevosita havo muhiti bilan ham b o g ‘liq. Havo gazlar aralashm asidan iborat. Havo tarkibida gazlar miqdori nisbatan doimiy bo`lib, 78,08% i azot, 20,9% i kislorod, 1%i inert gazlar, 0,03%i karbonat angidrid gazlaridan tashkil topgan. Atmosfera tarkibidagi kislorod taxminan bundan 2,5 mlrd yil oldin hosil bo`lgan. Bu jarayonda quruqlik va suv muhitidagi o‘simliklarda sodir bo`ladigan fotosintez jarayoni muhim ro`l o ‘ynagan. Karbonat angidrid va suv ishtirokida o`simliklar hujayrasida organik m oddalar hosil boladi va atmosferaga kislorod ajralib chiqadi. O 'sim lik lar, hayvonlar va aerob m ikroorganizm lar uchun havo zarur omillardan biri hisoblanadi. Tuproq hayv o n lar harakatlanishi uchun substrat vazifasini o ‘taydi, o ‘sim liklar esa ildizlari yordam ida tuproqqa birikadi, suv va unda erigan mineral tuzlam i shimadi. H avoning zichligi suvnikidan ancha past boMgani sababli tirik organizmlarning yer yuzi b o ‘ylab harakatlanishiga qarshiligi deyarli sezilmaydi va suv muhitidan farq qilib, organizm lar uchun tayanch vazifasini bajara olmaydi (havoda uchadigan hayvonlar bundan mustasno). Havo zichligining past boMishi quruqlikda atm osfera bosim ining nisbatan past boMishini belgilaydi (760 mm simob ustuniga teng). Undan tashqari, havoning shaffofligi suv muhitiga nisbatan ancha yuqori (6-rasm). Q uruqlik-havo muhitida tirik organizmlarga ta’sir ko‘rsatadigan ekologik omillar ham bir qancha o‘ziga xos xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Quruqlik-havo muhitida yorug`lik kuchliroq ta’sir qiladi, harorat va namlik geografik hudud, yil mavsumi va kunning turli vaqtlariga b o g ‘liq holda juda o ‘zgaruvchan. Havo massalari gorizontal va vertikal yo‘nalishlarda harakatlanishi tufayli yana bir ekoiogik omil shamolni keltirib chiqaradi. Havo boshqa ekologik omillar kabi tirik organizmlarga bevosita va bilvosita ta’sir k o‘rsatadi. Uning bevosita ta’siri ekologik jihatdan ahamiyatga ega emas. Shamol yordam ida changlanadigan o ‘sim liklar anemofill (yunoncha «anem os» - shamol, «filiya» - yaxshi k o ‘raman) o ‘sim liklarda evolutsiya jaray o n id a bir qancha m oslanish belgilari paydo bo'lg an . Havo oqimlari hayvon va o‘simliklarning Yer yuzi bo‘ylab tarqalishiga imkon beradi. Shamol o‘simlik u rug‘lari va mevalarining uzoq masofalarga tarqalishini ta ’minlaydi. Siz botanika o‘quv fani orqali meva va urug`lari shamol yordamida tarqaladigan o ‘simliklar - anemoxor (yunoncha «anemos» - shamol, «chorea» - tarqalish) o‘sim liklarda ham bir qancha moslanishlar yuzaga kelganligini bilasiz. Tuproq muhiti. Yer po‘stining g‘ovak, unumdor yuza qatlami tuproq deyiladi. Tuproq iqlim va biologik omillar ta`sirida hosil bo‘lgan. Qattiq tuproq zarralari orasida havo va suv b o‘ladi. Turli iqlim mintaqalaridagi tuproqlar namlikning miqdori, havo bilan ta’minlanganligi, pH ko‘rsatkichi va sho‘rlanish darajalari bilan o‘zaro farq qiladi. Tuproq muhitida yashovchi organizmlar edafobiontlar (yunoncha «edaphos» - tuproq, «biontos»- yashovchi) deb ataladi. Simbioz munosabatlaming bir necha xil shakllari mavjud, bu bilan siz keyingi mavzularda tanishasiz.