Sinf: 11 Fan: Biologiya Mavzu: biologik tizimlar

Darsning borishi :
Tashkiliy qism: 1. Salomlashish.2. Davomadni aniqlash. 3. Darsga tayyorgarlik ko’rish.
Uyga vazifani tekshirish: Konspektni tekshirish , savol-javob tariqasida uyga vazifani so’rash.
Har qanday tirik organizm tabiatda muayyan yashash muhitiga ega va muhit ularga doimiy ravishda ta ’sir etadi. Organizm, populatsiya yoki tur yashaydigan, ularga bevosita yoki bilvosita ta ’sir etadigan, m uhitning biotik va abiotik sharoitlarining majmuasi yashash muhiti deb ataladi. Yashash muhiti tirik organizm bilan uning butun hayoti davom ida o ‘zaro munosabatda boMadigan tabiatning bir qismi hisoblanadi. Evolutsiya jaray o n id a barcha tirik organizm larda yashash muhitiga nisbatan o ‘ziga xos m orfologik, fiziologik, etologik va boshqa moslanishlar - adaptatsiyalar paydo bo`lgan. Adaptatsiya (lotincha «adaptatio» - m oslanish) - tirik organizmlaming muayyan yashash muhitida yashashi va k o‘payishni ta’minlovchi belgi yoki belgilar уig‘indisi hisoblanadi. Masalan, baliq tanasining suyri shakli ularning suv m uhitida harakatlanishini yengillashtirsa, suvsiz muhitda o ‘suvchi o ‘sim liklar barglarida (aloy) yoki poyasida (kaktus) suv to ‘plashga moslashgan. «O rganizm - muhit» tizim idagi asosiy qonuniyatlar V .I.V ernadskiy tomonidan kashf etilgan bo‘lib, organizm va uning yashash muhiti birligi qonuni deb ataladi. Hayot tirik organizmlar va yashash muhitining bir butunligi asosida ular o ‘rtasidagi moddalar va energiya almashinuvi natijasida rivojlanib boradi. Bu qonundan kelib chiqadigan evolutsion-ekologik prinsipga binoan, har bir turning genetik imkoniyatlari o ‘zi yashayotgan muhitga muvofiqdir. Yer yuzida eng keng tarqalgan yashash muhiti bo`lib, okeanlar, kontinentlarning suv havzalari va yerosti suvlarini o ‘z ichiga oladi. Suv m uhitida yashovchi organizm lar gidrobiontlar (yunoncha «hydor» — suv, «bios» - hayot) deyiladi. Yashash muhiti sifatida suv bir qancha xususiyatlarga ega. Suv yuqori zichlik, shaffoflik, katta issiqlik sig ‘imi va issiqlik o ‘tkazuvchanlik, muzlaganda
kengayish kabi xususiyatlar bilan bir qatorda, kislorod miqdorining nisbatan kamligi, yorug‘likni kam o ‘tkazishi bilan ham xarakterlanadi. Suv harakatchan, ya’ni oquvchan muhit. Uning harakatlanishi natijasida suv muhitida yashaydigan organizmlar kislorod va oziq moddalar bilan ta’minlanadi. Suv havzasining barcha qismi bo‘ylab harorat deyarli bir xil taqsimlanadi. Tirik organizm lar ham o ‘z navbatida m uhitga katta ta ’sir k o ‘rsatadi, bu birinchi navbatda organizm ning shu m uhitda yashayotgani bilan belgilanadi. Tirik o rganizm lar oziqlanadi, nafas oladi, atrof-m uhitga m oddalar alm ashinuvi qoldiqlarini ajratadi, o ‘sadi, rivojlanadi, harakatlanadi. O rg an izm lam in g bu hayotiy faoliyati tufayli yashash jo y in in g havo tarkibi, tuproq strukturasi, suvning tozalik darajasi kabi k o ‘rsatkichlari o ‘zgaradi. Har b ir organizm ning m uhitga alohida ta ’siri sezilarli b o ‘lmasa-da, shu m uhitda yashovchi barcha o rganizm lam ing ta ’sirlari y ig ‘indisi ju d a ulkan. Tirikorganizm lam ing m uhitga ta ’siri ularning muhitni shakllantiruvchi faoliyati hisoblanadi. Hayvonlarning suv muhitiga moslanishlari. Suv muhitining hayvonot dunyosi o ‘simliklar dunyosiga nisbatan boy. Suv muhitida yashovchi organizmlar quyidagi ekoiogik guruhlarga ajratiladi: plankton, nekton, bentos. Bu guruhlar morfologik, fiziologik va etologik moslanishlari bilan farq qiladi. Plankton (yunoncha «planktos» - sayyor, k o ‘chib yuruvchi) - suv q a’rida yashovchi, m ustaqil harakatlana olm aydigan va suv oqimi bilan k o ‘chib yuruvchi o rganizm lar hisoblanadi.